Shivaji | stichter van het Maratha-rijk

Stichting van het Maratha koninkrijk

Vanuit de sahyadri in de regio Pune lopen verschillende kleine uitlopers naar het oosten. De extreem ruige valleien die hierdoor worden ingesloten, staan gewoonlijk bekend als de Mavals of Khores, elk genoemd naar de stroom die er doorheen loopt, of naar het belangrijkste dorp. Gezamenlijk staan zij bekend als de Mavals. De bewoners van dit gebied, die de Mavala's worden genoemd, waren uiterst geharde mensen. Shivaji Maharaj begon het werk om de Swaraj te stichten in deze regio die vol heuvels en valleien zit en niet gemakkelijk toegankelijk is. Hij maakte handig gebruik van de geografische kenmerken van de Maval regio voor de stichting van de Swaraj. Hij schiep een gevoel van vertrouwen en genegenheid in de hoofden van de mensen. Veel medewerkers, metgezellen en Mavala's sloten zich bij hem aan voor de oprichting van Swaraj. Het doel van Shivaji Maharaj bij de oprichting van de Swaraj komt duidelijk tot uitdrukking in zijn officiële zegel of Mudra in het Sanskriet. Door deze Mudra verzekerde Shivaji Maharaj zijn volk dat het "altijd groeiende als de maansikkel, het koninkrijk van Shivaji, zoon van Shahaji, altijd het welzijn van de mensen zal nastreven".

Het Koninklijk Zegel van Shivaji Maharaj

In de middeleeuwen waren forten van grote betekenis. Als men een fort stevig in handen had, kon men het omliggende gebied verdedigen en controleren, en het land besturen. In geval van een vijandelijke invasie was het mogelijk om de mensen die zich in het fort schuilhielden te beschermen. De forten binnen de jagir van Shivaji Maharaj stonden niet onder zijn controle, maar onder die van Adilshah. Daarom betekende een poging om de forten in te nemen dat de macht van Adilshahi werd uitgedaagd. Shivaji Maharaj besloot de forten binnen zijn jagir te veroveren. Hij veroverde de forten van Murumbdev (Rajgad), Torna, Kondhana, Purandar en legde de basis voor de Swaraj. Shivaji Maharaj streefde er gestaag maar voorzichtig naar zijn macht uit te breiden en te consolideren. De sardars die zijn doel waardeerden werden aan zijn zijde gebracht, maar sommige sardars in de Adilshahi verzetten zich tegen hem. Het was noodzakelijk hen onder controle te krijgen om de Swaraj te stichten.

De inname van Javali

De regio van Javali in het district Satara was van strategisch belang. Veel routes naar de Konkan liepen via Javali. Voor de uitbreiding van de Swaraj in de Konkan was het essentieel om die regio te controleren. De regio van Javali werd geregeerd door Chandrarao More, een machtige Sardar in de Adilshahi. Shivaji Maharaj viel Javali aan en veroverde het in 1656 na Christus. Daarna veroverde hij ook Rairi. Dit sterke fort, later onder de naam Raigad, zou de hoofdstad van Shivaji Maharaj worden. Shivaji Maharaj bouwde het Pratapgad fort in de Javali vallei om het nieuw veroverde gebied te beschermen en de Paar pas te controleren. De overwinning bij Javali leidde tot de uitbreiding van de Swaraj in Konkan. Shivaji Maharaj stak vervolgens de Ghats over en daalde af naar Konkan. Hij veroverde Kalyan en Bhivandi aan de kust van Konkan, die onder controle stonden van Adilshahi. Shivaji Maharaj veroverde ook forten als Mahuli, Lohagad, Tunga, Tikona, Visapur, Songad, Karnala, Tala en Ghosala, in de Konkan. Shivaji Maharaj kon de kustlijn beheersen door zijn verwerving van dit gebied in de Konkan. Hij kwam in contact met de Portugezen, de Britten en de Siddi aan de westkust. De Siddi controleerden het fort van Janjira en de gebieden eromheen, waaronder Danda-Rajpuri. Waar deze machten in de toekomst obstakels opwerpen voor de uitbreiding van de Swaraj, probeerde Shivaji Maharaj hun activiteiten te beteugelen.

De oprichting van de Maratha marine

Toen Shivaji Maharaj meester werd over een lange kuststrook, achtte hij het noodzakelijk een marine te bouwen. Shivaji Maharaj realiseerde zich dat degene die een marine had, de zee beheerste. Om zijn eigen grondgebied te beschermen tegen de plunderingen van de Siddi, om de koopvaardijschepen en havens te beschermen en om de inkomsten uit de zeehandel en de douanerechten veilig te stellen en te verhogen, concentreerde hij zich op de bouw van de marine. De marine telde vierhonderd schepen van verschillende aard. Hiertoe behoorden slagschepen als Gurab, Galbat en Pal.

De nederlaag van Afzal Khan en de Slag bij Javali

Shivaji Maharaj had de Adilshahi openlijk uitgedaagd door forten in zijn jagir en het grondgebied in Noord-Konkan te veroveren. Op dat moment zorgde de Badi Sahiba voor het bestuur van Adilshahi. Zij stuurde Afzal Khan, een krachtige en ervaren Adilshahi-generaal om Shivaji Maharaj te beteugelen. Afzal Khan vertrok ergens in mei 1659 vanuit Bijapur. Om Shivaji Maharaj te isoleren, gaf Ali Adilshah Farmans uit aan de Deshmukhs in de Mavals, met het bevel zich bij Afzal Khan aan te sluiten. Daarnaast deed Afzal Khan pogingen om de steun van de Deshmukh's te zoeken. Een ontmoeting tussen Shivaji Maharaj en Afzal Khan vond plaats op 10 november 1659 aan de voet van Pratapgad. Tijdens de bijeenkomst probeerde Afzal Khan verraad te plegen toen hij Shivaji Maharaj ging begroeten door Shivaji in de rug te steken met zijn dolk. Shivaji Maharaj was echter voorbereid en droeg een lichaamspantser, zodat de dolk zijn huid niet doorboorde. Als vergelding scheurde Shivaji Maharaj de maag van Afzal Khan met zijn wapen dat bekend staat als tijgerklauwen (wagh-nakh) en doodde Afzal Khan. De Maratha's vernietigden Afzal Khan's leger in de dichte bossen van Javali. Shivaji Maharaj verzekerde zich van een grote buit uit het kamp van Afzal Khan waarmee hij zijn positie kon consolideren en versterken.

De expeditie van Siddi Jauhar

Shivaji Maharaj was van plan zoveel mogelijk van de provincie Adilshahi en de forten te veroveren. Daarna veroverde hij de Adilshah-forten Panhala, Vasantgad en Khelna. Hij doopte Khelna om tot Vishalgad. In 1660 na Christus, om de snelle vooruitgang van Shivaji Maharaj te controleren, stuurde de Adilshah Siddi Jauhar, de Sardar van de regio Karnul, met een groot leger tegen Shivaji Maharaj. De Adilshah gaf Siddi de titel van 'Salabatkhan'. In deze omstandigheden schuilde Shivaji Maharaj in het Panhala fort. Siddi's soldaten belegerden het fort gedurende ongeveer vijf maanden. Shivaji Maharaj zat gevangen in het fort. Netaji Palkar probeerde het beleg op te heffen door Siddi's leger van buitenaf aan te vallen. Maar Siddi gaf geen krimp. Shivaji Maharaj zocht toenadering tot hem. Dit leidde tot verslapping van het beleg rond Panhalgad. Profiterend van de situatie ontsnapte Shivaji Maharaj door het beleg rond het Panhala fort en ging op weg naar Vishalgad. Het leger van Siddi Jauhar achtervolgde Shivaji Maharaj. Shivaji Maharaj stationeerde Baji Prabhu Deshpande aan de voet van Vishalgad en vertrouwde hem de verantwoordelijkheid toe om het leger van Siddi tegen te houden. Baji Prabhu Deshpande controleerde het leger van Siddi bij de Ghod-pas bij Gajapur. Hij vocht met de grootste moed. Baji Prabhu stierf een heldendood in deze strijd. Op weg naar Vishalgad verpletterde Shivaji Maharaj ook de tegenstand van de Adilshahi sardars Dalvi van Palawan en Surve van Shringarpur. Maharaj bereikte Vishalgad veilig. Terwijl Shivaji Maharaj gevangen zat in Panhala, viel het Mughal leger de Swaraj binnen. Shivaji Maharaj realiseerde zich dat het niet verstandig zou zijn om tegen twee vijanden tegelijk te vechten. Daarom sloot Shivaji Maharaj een verdrag met de Adilshah. Volgens het verdrag gaf hij het fort van Panhala terug aan de Adilshah.

Conflict met de Mughals: Shaista Khan's invasie

Voor de uitbreiding van de Swaraj was een conflict met de Mughals onvermijdelijk. Keizer Aurangzeb benoemde Shaista khan tot onderkoning van de Deccan en gaf hem de opdracht de heerschappij van Shivaji Maharaj binnen te vallen en te annexeren. Shaista khan verliet Ahmednagar in februari 1660 en kwam op 10 mei 1660 aan in Pune. Hij besloot het fort van Chakan in te nemen om voorraden te verkrijgen. Hoewel de moorman van het fort van Chakan- Firangoji Narsala sterke weerstand bood aan het leger van Shaista khan, veroverden de Mughals het fort van Chakan. Shaista khan veroverde Swaraj's gebieden -Pune, Supe. Hij sloeg zijn kamp op bij Lal Mahal in Pune. Het Mughal leger begon de regio's rond Pune te verwoesten. Shaista khan nam de strategie aan om zoveel mogelijk van Shivaji Maharaj's gebieden te bezetten. Er werden troepen gestuurd om de Konkan regio onder de Ghats binnen te vallen. Kalyan en Bhiwandi werden door het Mughal leger veroverd. Shaista Khan stelde Kartalabkhan aan voor een expeditie naar Noord-Konkan. Shivaji Maharaj vernederde de Khan in Umbarkhind. Shivaji Maharaj liet Netaji Palkar achter om het Noord-Konkan te verdedigen en hij marcheerde naar het zuiden en veroverde Dabhol, Chiplun, Sangameshwar, Rajapur, Palavani en Shringarpur. Twee jaar waren verstreken maar Shaista khan wilde er nog steeds niet aan denken om Pune te verlaten. Dit schaadde natuurlijk de bevolking. Om Shaista khan uit Pune te verdrijven, bedacht Shivaji Maharaj een gedurfd plan. Op 5 april 1663 viel Shivaji Maharaj Lal Mahal binnen. Bij deze overval verloor Shaista khan zijn vingers. Hij verliet Pune en verplaatste zijn kamp naar Aurangabad. De succesvolle aanval op Shaista khan resulteerde in een enorme toename van Shivaji Maharaj's prestige en roem. Het had ook invloed op het volk en hun geloof in de capaciteiten van Maharaj werd nog verder versterkt.

De Surat-campagne

In drie jaar tijd had Shaista Khan de gebieden van de Swaraj verwoest. Dit verlies moest worden goedgemaakt. Surat was de meest welvarende haven van het Mughal-rijk aan de westkust. Europeanen, d.w.z. de Britten, de Nederlanders en de Fransen, hadden er hun fabrieken. Shivaji Maharaj bedacht een aanvalsplan op Surat. De Subhedar van Surat kon geen weerstand bieden aan de Marathas. Shivaji Maharaj verkreeg enorme rijkdom uit Surat. De campagne van Surat was een verpletterende slag voor het prestige van keizer Aurangzeb.

Kort na zijn terugkeer uit Surat begon Shivaji Maharaj aan een krachtig marineprogramma. Shivaji Maharaj had het belang ingezien van zeeforten. Zeeforten zouden de marine beschermen en de Siddi van Janjira en de Portugezen in toom houden. Hij bouwde Suvarnadurg. In 1664 begon hij met de bouw van Sindhudurg in Malvan. Rond dezelfde tijd versterkte hij een fort met de naam Vijaydurg. Hij bouwde ook een fort genaamd Padmadurg op een klein eiland voor Rajpuri om de Siddi macht tegen te gaan.

Jaisingh's campagne tegen Shivaji Maharaj

Om de groeiende macht van Shivaji Maharaj te verpletteren, stuurde Aurangzeb Jaisingh van Ambar, een ervaren en machtige Mughal Sardar. Hij verliet Delhi op 30 september 1664 en bereikte Pune op 3 maart 1665. De strategie van Jaisingh was om Shivaji Maharaj te isoleren van zijn buurlanden, zodat hij noch hulp noch steun van hen zou krijgen, om te voorkomen dat hij zou uitbreken in het Mughal-gebied, om zijn thuisland te verwoesten en zijn forten te veroveren. Volgens deze strategie probeerde hij de Adilshahi tegen Shivaji Maharaj uit te lokken. Jaisingh zette tegelijkertijd de plaatselijke heersers in Karnataka op tegen de Adilshah, zodat deze laatste Shivaji Maharaj niet zouden kunnen helpen. Aan de Portugezen van Goa en Vasai, de Nederlanders van Vengurla, de Britten van Surat en de Siddis van Janjira stelde Jaisingh voor dat zij een zeecampagne tegen Shivaji Maharaj zouden beginnen. Hij stelde ook een plan op om de forten in bezit van Maharaj te veroveren. Jaisingh en Dilerkhan belegerden het fort van Purandar. Mughal-troepen werden naar verschillende delen van de Swaraj gestuurd om de gebieden van de Swaraj te verwoesten. Maharaj probeerde de Mughals te weerstaan. Toen de Mughals het fort van Purandar belegerden, vocht Murarbaji Deshpande met de grootste moed. Hij stierf een heldendood. In het besef dat Shivaji Maharaj en zijn onderdanen in dit conflict met de Mughals grote verliezen moesten incasseren, begon Maharaj besprekingen voor een verdrag met Jaisingh. In juni 1665 werd een verdrag tussen Jaisingh en Maharaj ondertekend dat bekend staat als het "Verdrag van Purandar". Volgens de voorwaarden van het verdrag stond Maharaj drieëntwintig forten en aangrenzende gebieden met een opbrengst van vier lakh hons af aan de Mughals. Hij verzekerde de Mughals ook van hulp tegen de Adilshahi.

Bezoek aan Agra

Jaisingh's campagne tegen de Adilshahi bleek niet succesvol. Jaisingh en Aurangzeb vonden dat als de Adilshah, de Qutubshah en Shivaji Maharaj hun krachten zouden bundelen tegen de Mughals, dit een grote tegenslag zou zijn voor de Mughal politiek in de Deccan. Beiden vonden dat Shivaji Maharaj tenminste enige tijd van de Deccan politiek weggehouden moest worden. Jaisingh stelde Shivaji Maharaj voor Agra te bezoeken en de keizer te ontmoeten. Na grondige regelingen te hebben getroffen voor een effectief bestuur van zijn heerschappij tijdens zijn afwezigheid, ging Shivaji Maharaj met zijn zoon Sambhaji en enkele van zijn vertrouwde mensen naar Agra. Shivaji Maharaj vertrok naar Agra op 5 maart 1666 en bereikte het op 11 mei 1666. Aurangzeb behandelde Shivaji Maharaj niet met de nodige eer aan zijn hof. Razend van woede liep Maharaj onmiddellijk het hof uit. Aurangzeb zette hem vervolgens onder huisarrest. Shivaji Maharaj bedacht een plan om aan zijn huisarrest te ontsnappen. Hij ontsnapte behendig uit Agra en bereikte veilig Rajgad op 20 november 1666. Bij zijn terugkeer uit Agra liet hij Sambhaji achter in Mathura. Later werd Sambhaji veilig naar Rajgad gebracht.

Een offensief tegen de Mughals

Ongeveer vier jaar na zijn terugkeer uit Agra concentreerde Shivaji Maharaj zich op het op orde brengen van de zaken van Swaraj. Hij reorganiseerde het leger en voerde reparaties uit aan forten. In 1670 voerde Shivaji Maharaj een offensieve politiek tegen de Mughals. Zijn eerste doel was zijn vaderland te zuiveren van de Mughals. Hij wilde ook de forten en gebieden heroveren die volgens het verdrag van Purandar aan de Mughals waren afgestaan. De door Shivaji Maharaj gevolgde strategie bestond erin enerzijds de forten te veroveren door een goed uitgerust leger te sturen en anderzijds de Mughals onstabiel te houden door de Mughal-gebieden in de Deccan binnen te vallen. Maharaj viel dus Ahmednagar en Junnar aan. Sinhgad was het eerste fort dat werd heroverd. Mavala infanterie onder leiding van Tanaji Malusare trok het fort in het geheim binnen. Het fort werd verdedigd door Udai Bhan. Tanaji Malusare vocht met de grootste moed. Hij stierf een heldendood. Het fort werd veroverd op 4 februari 1670. Shivaji Maharaj heroverde ook verschillende andere forten zoals Purandar, Lohgad, Mahuli, Karnala, Rohida, de een na de ander. Daarna viel Shivaji Maharaj voor de tweede keer Surat aan. Op de terugweg vocht hij met de Mughals bij Vani-Dindori in het district Nashik. Hij versloeg Daud Khan in de strijd. De Maratha's onder leiding van Moropant Pingle veroverden Trimbakgad. Het Maratha leger viel vervolgens Baglan binnen, een heuvelachtig district dat werd bewaakt door negen heuvelforten. De sterkste daarvan waren die van Salher en Mulher, de andere waren kleinere heuvelforten. Het Marathaleger veroverde niet alleen de kleinere heuvelforten van Baglan, maar ook die van Mulher en Salher, die op de grens van Khandesh en Gujarat lagen. De inname van Salher was een gebeurtenis van groot strategisch belang. Salher werd toen een uitvalsbasis tegen de rijke provincies Gujarat en Khandesh. De Mughals probeerden Salher te heroveren, maar dat mislukte. In 1672 veroverde het leger van Shivaji Maharaj het vorstendom Jawhar en vervolgens Ramnagar.

Het offensief tegen het Adilshahi-sultanaat

Shivaji Maharaj besloot zijn heerschappij uit te breiden ten koste van het Adilshahi-sultanaat. Hij veroverde op 8 maart 1673 het fort Panhala dat in het bezit was van Adilshah. Daarna veroverde hij het fort van Parali bij Satara, en forten als Chandan-vandan, Pandavgad Nandagiri, Kelanja en Tathavda.

Fort Raigad, Hoofdstad van Chhatrapati Shivaji Maharaj

Kroning van Chhatrapati Shivaji Maharaj

De oprichting van de Maratha Swaraj ging gepaard met een niet aflatende strijd van meer dan dertig jaar. Maharaj realiseerde zich dat de Swaraj nu algemene erkenning moest krijgen als soevereine, onafhankelijke staat. Voor wettelijke erkenning van de Swaraj was een formele kroning nodig. Op 6 juni 1674 werd Shivaji Maharaj in Raigad gekroond door Gagabhatt, een geleerde pandit uit Benaras. Maharaj besteeg de troon van de Swaraj. Hij werd nu de Chhatrapati van de Swaraj. Als symbool van soevereiniteit stelde Shivaji Maharaj een nieuw tijdperk in dat begon op de datum van zijn kroning. Het staat bekend als Rajyabhisheka shaka. Shivaji Maharaj werd zo de stichter van een nieuw tijdperk. Ter gelegenheid van de kroning werden speciale munten geslagen - een gouden munt genaamd hon en een koperen munt genaamd Shivraj met de legende Shri Raja Shivachhatrapati erop gegraveerd. Daarna droeg alle koninklijke correspondentie de woorden "Kshatriyakulaawatansa Shri Raja Shivachhatrapati".

Hon

Shivrai

Er werd een woordenboek opgesteld, Rajya-vyavahara-kosha genaamd, met Sanskriet alternatieven voor Perzische woorden. Sabhasad, een hedendaags kroniekschrijver, wijst op het belang van de kroning en schrijft: "Het was geen geringe prestatie voor een Marathakoning om zo'n grote Chhatrapati te worden". De kroning van Shivaji Maharaj was een revolutionaire gebeurtenis in de geschiedenis van middeleeuws India. Shivaji Maharaj liet zijn tweede kroning uitvoeren onder leiding van Nischalpuri Gosavi.

De Campagne van het Zuiden

Na de kroning marcheerde Shivaji Maharaj naar de verovering van Phonda bij Goa en veroverde het in april 1675. Daarna veroverden de Maratha's Ankola en Shiveshwar, gevolgd door de annexatie van Kolhapur. Daarna volbracht Shivaji Maharaj 'Dakshin Digvijay'. Chhatrapati Shivaji Maharaj was van plan zijn leger naar de oostkust in het zuiden te brengen en de provincie Adilshahi Karnataka te veroveren. Hij ondernam de Karnataka-expeditie in 1677. Karnataka was lange tijd beroemd om zijn rijkdommen. Tegelijkertijd werd het slecht verdedigd door de Adilshah. Chhatrapati Shivaji Maharaj ging naar Golkonda om de Adilshah te ontmoeten. Hij sloot een vriendschapsverdrag met hem. In april 1677 vertrok hij naar het Adilshahi Karnataka. Hij veroverde Jinjee en ging door naar Vellore. De stad doorstond een lang beleg. Het oostelijke deel van het zuiden was grotendeels in handen van edelen van het Adilshahi koninkrijk. Vyankoji, de stiefbroer van Shivaji Maharaj, had voor zichzelf een vorstendom gecreëerd in Thanjavur. In Tirumalvadi, op de noordelijke oever van de Coleroon, ontmoette Vyankoji Chhatrapati Shivaji Maharaj. Shivaji Maharaj probeerde Vyankoji over te halen deel te nemen aan de activiteiten van de Swaraj. Hij kreeg geen enkele reactie van Vyankoji. Later veroverde Maharaj Bangalore, Hoskote in Karnataka, bepaalde andere forten zoals die in Vellore, en ook enkele delen van het Adilshahi koninkrijk. De permanente inlijving in het zuiden vergrootte Maharaj's kracht en bovenal was hij succesvol in de uitvoering van zijn verdedigingsplan dat hem zou helpen de legers van Aurangzeb in de toekomst te weerstaan. Voor het bestuur van de nieuw veroverde provincie trof Shivaji Maharaj uitstekende regelingen. Hij stelde Raghunath Narayan Hanamante aan als hoofdofficier om deze nieuw veroverde gebieden te beheren. Na het volbrengen van de missie van het zuiden keerde Shivaji Maharaj terug naar Swaraj.

Shivaji Maharaj besloot het eiland Khanderi te versterken, een sleutelpositie omdat het vlakbij Mumbai lag. De Engelsen besloten toen het eiland regelmatig te belegeren. In dit zeeconflict moesten de Engelsen hun vloot terugtrekken. Hiermee kwam een einde aan het zeeconflict tussen Shivaji Maharaj en de Engelsen.

Binnen enkele maanden werd Shivaji Maharaj ziek. Na een korte ziekte overleed hij in het Raigad fort op 3 april 1680.

De Samadhi van Chhatrapati Shivaji Maharaj - Raigad

Een volkskoning

De door Chhatrapati Shivaji Maharaj opgerichte Swaraj omvatte grote delen van de districten Nashik, Pune, Satara, Sangli, Kolhapur, Sindhudurg, Ratnagiri, Raigad en Thane in Maharashtra. Het omvatte ook delen van de districten Belgaum, Karwar en Dharwad van Karnataka en Jinjee, Vellore en de aangrenzende gebieden in de staat Tamil Nadu. Hij zette een efficiënt en degelijk systeem op voor het bestuur van deze Swaraj. Het bestuur werd verdeeld in acht departementen. Aan het hoofd van elk departement werd een minister benoemd. Zijn raad van acht ministers stond bekend als de Ashta-Pradhan Mandal. Shivaji Maharaj voerde een beleid ter bevordering van de landbouw. Hij besteedde aandacht aan het welzijn van de boerenstand. Hij was ook evenzeer begaan met de groei van de handel en de bescherming van de industrieën. Zo veranderde hij de Swaraj in een surajya een staat die het welzijn van allen nastreefde. Hij was een groot militair bevelhebber, een uitstekend generaal en staatsman. Hij had een duidelijk concept van militaire organisatie.

Zijn militaire organisatie bestond uit infanterie, cavalerie en marine. Strikte discipline, snelle bewegingen, uitstekende inlichtingendienst en voortdurende aandacht voor de verdediging kenmerkten zijn militaire organisatie. Hij besteedde uiterste zorg aan de bescherming van zijn onderdanen, vooral ten tijde van vijandelijke invasies. Shivaji Maharaj zag er ook op toe dat de soldaten de onderdanen op geen enkele manier kwaad deden. Hij voerde een tolerant religieus beleid. De grootste prestatie van Shivaji Maharaj was het bijbrengen van de geest van onafhankelijkheid aan zijn volk. Door zijn grote daden en prestaties schiep Shivaji Maharaj een geheel nieuwe orde van dingen. Shivaji Maharaj's persoonlijkheid en boodschap zijn vandaag de dag nog even relevant als in het verleden.