Beiers | een belangrijke groep van Opper-Duitse variëteiten
Beiers (ook bekend als Oostenrijks-Beiers; Duits: Bairisch [ˈbaɪ̯ʁɪʃ] (
luister)) is een belangrijke groep van Boven-Duitse variëteiten. Ze worden "hoger" genoemd omdat ze worden gesproken in Zwitserland, Oostenrijk en Zuid-Duitsland, die bergachtig zijn. Net als het standaard Duits is het Oostenrijks-Beiers een Hoogduitse taal, maar het is niet dezelfde taal. Het Oostenrijks-Beiers en het Standaardduits hebben elkaar echter beïnvloed en de overgrote meerderheid van de Oostenrijks-Beiers spreekt ook Standaardduits. Er zijn meer varianten van het Beiers. De varianten zijn Midden-Beiers, Zuid-Beiers en Noord-Beiers.
Oostenrijks-Beiers wordt ook gebruikt om te verwijzen naar de dialectgroep die het hier besproken Oostenrijks-Beierse dialect omvat, evenals de Cimbriaanse, Hutterietische en Mócheno-dialecten van Duitsland.
Geschiedenis en oorsprong
De Oostenrijks-Beierse taal vindt zijn oorsprong in de Germaanse stam die bekend staat als de Bavarii, die in de vroege Middeleeuwen een tribaal hertogdom stichtten dat een groot deel van het huidige Beieren en een deel van Oostenrijk besloeg en uiteindelijk door Karel de Grote werd onderworpen. Zij migreerden echter geleidelijk langs de Donau en in de Alpen naar alle gebieden waar Oostenrijks-Beierse dialecten worden gesproken.
In het Duits wordt meestal een verschil gemaakt tussen "bairisch" (verwijzend naar de taal) en "bayerisch" (verwijzend naar de deelstaat Beieren en gebruikt in de naam van BMW). Vanwege de passie van koning Ludwig I voor alles wat Helleens is, wordt de Duitse naam voor Beieren tegenwoordig gespeld als "Bayern", terwijl de taal die er wordt gesproken de oorspronkelijke spelling "Bairisch" heeft behouden - let op de I versus de "Helleense" Y.
Regio's waar men Beiers spreekt
- in Beieren:
- in Opper-Beieren
- in Neder-Beieren
- in de Oberpfalz
- in Oostenrijk:
- in alle delen van het land met uitzondering van de deelstaat Vorarlberg en delen van het district Reutte in Tirol, waar een Alemannisch dialect wordt gesproken.
- in Zwitserland:
- in het dorp Samnaun, in Graubünden.
- in Italië:
- in de hele provincie Zuid-Tirol en door kleine Duitstalige gemeenschappen in Trento, Veneto (Cimbriaans) en Friuli.
- in Hongarije:
- de stad Sopron (Ödenburg) is officieel tweetalig.
Tweeklanken
| Tweeklank | Voorbeelden | Standaard Duits | Tweeklank | Voorbeelden | Standaard Duits |
| ea | i hea (haar) | ich höre | ei | nei | neu |
| oa | i woaß | ich weiß | åi, oi | fåin, foin | gevallen |
| ia | d'Liab | die Liebe | öi, äi | schnöi, schnäi | schnell |
| ua | i dua | ich tue | ui | i fui | ich fühle |
| au | i schau | ich schaue | ou | Doud | Tod |
Medeklinkers
| Labiaal | Post- | Palataal | Velar | Glottal | ||
| Neus | m | n | ŋ | |||
| Stop | p b | t d | k ɡ | (ʔ) | ||
| p͡f | t͡s | t͡ʃ | ||||
| Fricatief | f v | s | ʃ | (ç) | x | h |
| Trill | r | |||||
| Naderend | l | j |
Opmerkingen:
- Het foneem /h/ wordt vaak woordintern gerealiseerd als [ç] of [x] en wordt woordinitieel gerealiseerd als [h].
- Intervocale /s/ kan worden gestempeld tot [z].
- Een triller /r/ kan ook worden gerealiseerd als een tikgeluid [ɾ].
- De intervocale /v/ of /w/ klank kan worden gerealiseerd als [ʋ] of [β, w].
- Sommige dialecten, zoals het Beierse dialect in Zuid-Tirol, realiseren /k/ als een affricaat [k͡x] initieel en vóór /m, n, l, r/, wat een uitbreiding is van de Hoogduitse consonantverschuiving naar velaire medeklinkers.
Klinkers
| Voorzijde | Centraal | Terug | |||
| onafgerond | afgerond | ||||
| Sluit | i | y | u | ||
| Dichtbij | ɪ | ʏ | ʊ | ||
| Dichtbij-midden | e | ø | (ə) | o | |
| Open-mid | ɛ | œ | (ɐ) | ɔ | |
| Open | (æ) | a | (ɑ) | ɒ | |
Voorbeelden van Beierse en Oostenrijkse
| 's Bóarische is een Grubbm fő Dialektt im Siin fåm dætschn Shbroochråm. | |
| 's Bóarische is een Grubbm fő Dialektt im Siin fóm daitschn Shproochraum. | |
| Jiddisch | בײַריש איז אַ גרופּע פֿון דיאַלעקטן אין דרום פֿון דײַטשיש שפּראַך-קאָנטינום Bairish iz a grupe fin dialektn in durem fin daitshish shprakh-kontinuum. |
| Duits | Das Bairische ist eine Gruppe von Dialekten im Süden des deutschen Sprachraumes. |
| Engels | Beiers is een groep dialecten in het zuiden van het Duitse Sprachraum. |
| Sérawas*/Zéas/D'Ere/Griass Di/Griass Gód, i bĩ da Beeder und kumm/kimm fõ Minchn/Minicha. | |
| Sérwus/Habedéare/Griass Di/Griass Gód, i bin/bĩ da Peeder und kimm fő Minga/Minka. | |
| Jiddisch | שלום-עליכם, איך בין פּיטר און קום אױס מינכן Shulem aleikhm, akh bin Piter in kim oys Minkhn. |
| Standaard Duits | Hallo/Servus/Grüß dich, ich bin Peter und komme aus München. |
| Engels | Hallo, ik ben Peter en ik kom uit München. |
| D'Lisa/'s-Liasl hod sé an Haxn bróchn/brócha. | |
| D'Lisa/As Liasal hod sé an Hax brócha. | |
| Jiddisch | ליסע/ליסל האָט זיך איר/דאָס/אַ בײן געבראָכן Lise/Lisl hot zikh ir/dus/a beyn gebrokhn. |
| Standaard Duits | Lisa hat sich das Bein gebrochen. |
| Engels | Lisa brak/heeft haar been gebroken. |
| Ik ho(b)/hã/hoo a Göd/Goid gfundn/gfunna. | |
| I ho(b) a Gejd/Goid/Göld gfuna. | |
| Jiddisch | איך האָב (עפּעס (אַ ביסל)) געלט געפֿונען Akh hob (epes (a bisl)) gelt gefinen |
| Standaard Duits | Ich habe Geld gefunden. |
| Engels | Ik heb geld gevonden. |
Vragen en antwoorden
V: Wat is Beieren?
A: Beiers (ook bekend als Oostenrijks-Beiers) is een belangrijke groep van Hoogduitse variëteiten die gesproken worden in Zwitserland, Oostenrijk en Zuid-Duitsland.
V: Waarin verschilt het van het Standaard Duits?
A: Hoewel beide Hoogduitse talen zijn, zijn ze niet dezelfde taal. Het Oostenrijks-Beiers en het Standaardduits hebben elkaar echter beïnvloed en de overgrote meerderheid van de Oostenrijks-Beiers spreekt ook Standaardduits.
V: Wat zijn de varianten van het Beiers?
A: De varianten van het Beiers zijn Centraal-Beiers, Zuid-Beiers en Noord-Beiers.
V: Wordt met Oostenrijks-Beiers alleen deze dialectgroep bedoeld?
A: Nee, met Oostenrijks-Beiers wordt ook de dialectgroep bedoeld die de dialecten Cimbriaans, Hutterietisch Duits en Mَcheno in Duitsland omvat.
