Pandora (mythologie) | in de Griekse mythologie, de eerste sterfelijke vrouw

Hesiod's versies

Theogonie

De Pandora-mythe komt voor het eerst voor in de regels 560-612 van Hesiod's gedicht de Theogonie. Deze versie geeft de vrouw geen naam. Prometheus heeft de gave van het vuur gestolen en aan de mensen gegeven. Zeus is hier boos over en besluit de mensen te straffen, als compensatie voor de gave. Hij beveelt Hephaestus de eerste vrouw van de aarde te maken. Deze vrouw wordt beschreven als een "prachtig kwaad" waarvan de nakomelingen het mensenras zouden kwellen. Nadat Hephaestus dit heeft gedaan, kleedt Athena haar in een zilveren jurk, een geborduurde sluier, slingers en een kroon van goud. Deze vrouw wordt niet genoemd in de Theogonie, maar is waarschijnlijk Pandora. Hesiod herschreef haar mythe in Works and Days. Wanneer zij voor het eerst verschijnt voor goden en stervelingen, "verwonderden zij zich" toen zij naar haar keken. Maar zij was "puur bedrog, niet te weerstaan door mensen". Hesiod werkt dit uit (590-93):

Van haar is het ras van vrouwen en vrouwelijke soort;
van haar is het dodelijke ras en de stam van vrouwen die
onder sterfelijke mannen leven tot hun grote moeite,
geen helpers in hatelijke armoede, maar alleen in rijkdom.

Later vertelt Hesiod dat mannen die het kwaad van de vrouw proberen te vermijden door het huwelijk te vermijden, het niet beter zullen treffen (604-7):

Hij wordt dodelijk oud zonder iemand die zijn jaren verzorgt,
en hoewel hij bij leven geen gebrek aan levensonderhoud heeft,
verdelen zijn verwanten, als hij dood is, zijn bezittingen onder hen.

Aan het eind zegt Hesiod dat een man af en toe een goede vrouw vindt, maar toch (609) "strijdt het kwaad met het goede".

Werken en dagen

De bekendere versie van de mythe komt uit een ander werk van Hesiodus, genaamd Werken en Dagen. Daarin staat de mythe in de regels 60 tot 105. Hesiodus vertelt over de oorsprong van Pandora. Ook maakt hij de omvang van de ellende die zij de mensheid aandoet groter. Net als voorheen wordt zij geschapen door Hephaestus, maar nu helpen meer goden haar te voltooien (regels 63-82): Athena leerde haar naaldwerk en weven (63-4); Aphrodite "wierp genade op haar hoofd en wrede verlangens en zorgen die de ledematen vermoeien" (65-6); Hermes gaf haar "een schandelijke geest en een bedrieglijke natuur" (67-8); Hermes gaf haar ook de macht om te spreken, door haar "leugens en listige woorden" te geven (77-80); Athena kleedde haar vervolgens (72); vervolgens versierden zij, Persuasion en de Charites haar met kettingen en andere versierselen (72-4); de Horae versierden haar met een krans (75). Tenslotte geeft Hermes deze vrouw een naam: Pandora - "Alles-geschonken" - "omdat alle Olympiërs haar een geschenk gaven" (81). Het verhaal is zo geschreven dat de vrouwelijke en bedrieglijke aard van Pandora een klein probleem is voor de mensheid, want zij brengt een pithos met zich mee. Dit woord wordt meestal vertaald als kruik, soms als doos. De doos bevat "lastige zwoegen en ziektes die de mensen de dood brengen" (91-2), ziekten (102) en "talloze andere pijnen" (100).

Prometheus had zijn broer Epimetheus gewaarschuwd geen geschenken van Zeus aan te nemen. Maar Epimetheus luisterde niet; hij nam Pandora aan, die prompt de inhoud van haar kruik verspreidde. Als gevolg daarvan, vertelt Hesiod ons, "zijn de aarde en de zee vol kwaad" (101). Eén voorwerp ontsnapte echter niet aan de kruik (96-9), namelijk hoop:

Alleen Hope bleef over in haar onbreekbare huis,
zij bleef onder de rand van de kruik en vloog niet
weg. Voordat [zij dat kon], verving Pandora het
deksel van de kruik. Dit was de wil van aegis-dragende
Zeus de Wolkenverzamelaar.

Hij vertelt de lezer niet waarom de hoop in de pot bleef.

Hesiod sluit af met deze moraal (105): "Zo is het niet mogelijk te ontsnappen aan de geest van Zeus."

 
Jules Joseph Lefebvre: Pandora, 1882  

Latere wijzigingen

In de Archaïsche en Klassieke Griekse literatuur wordt Pandora niet meer genoemd. Sophocles schreef een saterspel Pandora, of De Hamers, maar van dit stuk is weinig bekend. Sappho kan in een bewaard gebleven fragment naar Pandora hebben verwezen.

Later vulden mensen kleine details in, of ze voegden postscripts toe aan Hesiod's verhaal. Voorbeelden hiervan zijn Apollodorus en Hyginus: Elk van hen voegde een deel toe aan het verhaal, dat misschien al in Hesiod's versie stond, ook al was het niet opgeschreven: Epimetheus trouwde met Pandora. Ze voegen elk toe dat ze een dochter hadden, Pyrrha, die met Deucalion trouwde en samen met hem de zondvloed overleefde. Het probleem van die versie is dat Hesiod's Vrouwencatalogus, fragment #2, een "Pandora" had gemaakt als een van de dochters van Deucalion, en de moeder van Graecus door Zeus.

In de 15e eeuw zei een monnik genaamd Annio da Viterbo dat hij een manuscript had gevonden van een historicus genaamd Berossus. Berossus had geleefd in de 3e eeuw voor Christus. Volgens het manuscript werd "Pandora" ook genoemd als schoondochter van Noach. Deze poging om heidense en christelijke teksten samen te voegen werd later echter erkend als een vervalsing.

De dichter Theognis van Megara, die leefde in het 6e jaar voor Christus, had een ander standpunt:

Hoop is de enige goede god die onder de mensheid is overgebleven;
de anderen zijn vertrokken naar de Olympus.
Vertrouwen, een machtige god is verdwenen, terughoudendheid is verdwenen van de mensen,
en de Gratiën, mijn vriend, hebben de aarde verlaten.
De gerechtelijke eden van de mensen zijn niet langer te vertrouwen, noch
vereert
iemand
de onsterfelijke goden; het ras van de vrome mensen is vergaan en
de mensen erkennen niet langer de gedragsregels of daden van vroomheid.

Theogonis lijkt te verwijzen naar een andere versie van de mythe: in die versie bevatte de kruik zegeningen in plaats van kwaden. Deze versie lijkt een traditie te volgen van vóór Hesiod, die bewaard is gebleven bij de 2e eeuwse schrijver Babrius. Volgens Babrius stuurden de goden een kruik met zegeningen naar de mensen. Een "dwaze man" (niet Pandora) opende de kruik, en de meeste zegeningen gingen voorgoed verloren. Alleen de hoop bleef over, "om ieder van ons het goede te beloven dat is gevlucht."

Attische roodbeeldschilders lijken een traditie te hebben gehad die onafhankelijk was van de literaire bronnen: Soms vullen ze de literaire versie aan, soms negeren ze die helemaal.

 
John William Waterhouse: Pandora, 1896  

Interpretatieproblemen

De figuur van Pandora kan op vele manieren worden geïnterpreteerd. Erwin Panofsky schreef er een monografie over. Volgens M. L. West is het verhaal van Pandora en de kruik ouder dan de versies van Hesiod. Dit verklaart ook de verwarring en problemen van Hesiod's versie en dat deze niet overtuigend is. Volgens West was Pandoora in deze versies getrouwd met Prometheus. West haalt Hesiod's Vrouwencatalogus aan, waarin de oudere versie bewaard is gebleven. In één versie van het verhaal kan de kruik alleen goede dingen voor de mensheid hebben bevat. West schrijft ook dat het mogelijk is dat Epimetheus en Pandora en hun rollen in de pre-Hesiodische mythen werden omgezet. Dit wordt een "mythische omkering" genoemd. Hij merkt op dat er een merkwaardige correlatie bestaat tussen Pandora die uit aarde is gemaakt in het verhaal van Hesiod, en wat in Apollodorus staat dat Prometheus de mens schiep uit water en aarde. Hesiod's mythe van Pandora's kruik zou dus een samenvatting kunnen zijn van veel verschillende vroege mythen.

Er zijn verschillende vragen die besproken moeten worden. De Griekse grondtekst spreekt over elpis. Gewoonlijk wordt dit woord in het Engels vertaald als Hope, maar het zou ook anders vertaald kunnen worden. Verwachting is een andere mogelijke vertaling, die neutraler is. Men kan zowel goede als slechte dingen verwachten. Hoop heeft een positieve connotatie.

Elpis is alles wat in de kruik blijft, wanneer Pandora deze weer sluit, dus geeft de kruik elpis aan de mensheid, of houdt het elpis weg van de mensheid? -Een andere vraag is of het goed of slecht is voor de mensheid dat elpis in de kruik blijft?

De eerste vraag kan verwarrend zijn voor de niet-specialist. Maar zoals bij de meeste Oudgriekse woorden kan elpis op verschillende manieren worden vertaald. Een aantal geleerden geeft de voorkeur aan de neutrale vertaling "verwachting". Maar verwachting van wat? Klassieke auteurs gebruiken het woord elpis zowel voor "verwachting van het slechte" als voor "verwachting van het goede". Statistische analyse toont aan dat de laatste betekenis vijf keer vaker voorkomt dan de eerste in de gehele oude Griekse literatuur. Anderen zijn van mening dat elpis moet worden weergegeven als "verwachting van het kwaad" (vel sim).

Hoe men de eerste vraag beantwoordt, hangt grotendeels af van het antwoord op de tweede vraag: moeten we de kruik opvatten als een gevangenis, of als een voorraadkamer? De kruik dient zeker als een gevangenis voor het kwaad dat Pandora heeft vrijgelaten - zij treffen de mensheid pas buiten de kruik. Sommigen hebben betoogd dat de logica dus voorschrijft dat de kruik ook voor Elpis als een gevangenis fungeert en haar van de mensen weghoudt. Als men elpis opvat als verwachtingsvolle hoop, dan is de toon van de mythe pessimistisch: Al het kwaad in de wereld werd uit Pandora's kruik gestrooid, terwijl de enige potentieel verzachtende kracht, de hoop, veilig binnenin opgesloten blijft.

Deze interpretatie werpt nog een andere vraag op, die het debat compliceert: moeten we de hoop in absolute zin opvatten, of in enge zin, waarbij we de hoop alleen opvatten als hoop die betrekking heeft op het kwaad dat uit de kruik vrijkomt? Als de hoop gevangen zit in de kruik, betekent dit dan dat het menselijk bestaan volkomen hopeloos is? Dit is de meest pessimistische interpretatie van de mythe. Een minder pessimistische interpretatie (nog steeds pessimistisch, om zeker te zijn) begrijpt de mythe als volgt: ontelbare kwaden zijn de kruik van Pandora ontvlucht en teisteren het menselijk bestaan; de hoop dat we deze kwaden zouden kunnen overwinnen, blijft gevangen in de kruik. Het leven is niet hopeloos, maar ieder van ons is hopeloos menselijk.

Er wordt ook beweerd dat hoop gewoon een van de kwaden in de pot was, de valse soort hoop, en niet goed was voor de mensheid, aangezien Hesiod later in het gedicht schrijft dat hoop leeg is (498) en niet goed (500) en de mens lui maakt door zijn ijver weg te nemen, waardoor hij geneigd is tot het kwaad.

In Human, All Too Human stelde de filosoof Friedrich Nietzsche dat "Zeus niet wil dat de mens zijn leven weggooit, hoezeer de andere kwaden hem ook kwellen, maar dat hij zich opnieuw laat kwellen. Daarom geeft hij de mens hoop. In werkelijkheid is dit het slechtste van alle kwaden, omdat het de kwelling van de mens verlengt."

Een bezwaar tegen de interpretatie hoop is goed/de kruik is een gevangenis is dat, als de kruik vol kwaad zit, wat doet de hoop - een zegen - er dan tussen? Dit bezwaar leidt ertoe dat sommigen elpis weergeven als de verwachting van het kwaad, wat de toon van de mythe enigszins optimistisch zou maken: hoewel de mensheid geplaagd wordt door al het kwaad in de wereld, blijft ons tenminste de voortdurende verwachting van het kwaad bespaard, wat het leven ondraaglijk zou maken.

De optimistische lezing van de mythe wordt verwoord door M. L. West. Elpis krijgt de meer gebruikelijke betekenis van verwachtingsvolle hoop. En terwijl de kruik diende als gevangenis voor het ontsnapte kwaad, dient hij daarna als verblijfplaats voor de hoop. West verklaart: "Het zou absurd zijn om ofwel de aanwezigheid van kwalen weer te geven door hun opsluiting in een kruik, ofwel de aanwezigheid van hoop door haar ontsnapping uit een kruik." Hoop wordt dus bewaard als een weldaad voor de mens.

 

Alles gevende Pandora: een mythische inversie

Een onjuiste etymologie van Pandora's naam, "algave", werd gegeven in Works and Days. Pandora betekent "al-gevend", maar niet "al-gegeven". Enkele schilderingen in vazen, uit de vijfde eeuw voor Christus, geven aan dat het geloof over de godin Pandora voortduurde na de tijd van Hesiod. Een andere naam van Pandora werd gevonden in een kylix (circa 460 voor Christus), Anesidora, die "zij die geschenken uitzendt" betekent. Dit vazenschilderij toont Hephaestus en Athenae die de laatste hand leggen aan de eerste vrouw, zoals in de Theogonie. Het epitheton anesidora wordt ook gebruikt om Gaia of Demeter te noemen.

Pandora/Anesidora zou mogelijk aspecten van Gaea en Demeter hebben aangenomen. Pandora incarneerde de vruchtbaarheid van de aarde en haar vermogen om graan en vruchten te dragen ten behoeve van de mensen. Na verloop van tijd veranderde deze "alles gevende" godin op de een of andere manier in een "alles gevende" sterfelijke vrouw. T.A. Sinclair stelt in zijn commentaar op Works and Days dat Hesiod zich niet bewust is van de mythologie van een dergelijke goddelijke "gever". A.H. Smith merkt echter op dat Athena en de seizoenen in Hesiodes verslag kransen van gras en lentebloemen naar Pandora brachten, wat erop wijst dat Hesiodes zich bewust was van Pandora's oorspronkelijke "alles-gevende" functie. Jane Ellen Harrison ziet in het verhaal van Hesiod "het bewijs van een verschuiving van matriarchaat naar patriarchaat in de Griekse cultuur. Terwijl de levensbrengende godin Pandora wordt verduisterd, ontstaat de doodbrengende menselijke Pandora." Harrison concludeert dan ook dat "in de patriarchale mythologie van Hesiod haar grote figuur vreemd genoeg veranderd en verminderd is. Zij is niet langer op aarde geboren, maar het schepsel, het handwerk van Olympisch Zeus." (Harrison 1922:284) Robert Graves, die Harrison citeert, beweert over de Hesiodische episode dat "Pandora geen echte mythe is, maar een anti-feministische fabel, waarschijnlijk van zijn eigen uitvinding." H.J.Rose schreef dat de mythe van Pandora beslist onliberaler is dan die van het epos, omdat zij Pandora tot de oorsprong maakt van alle ellende van de mens en haar tot voorbeeld stelt van de slechte echtgenote.

De Hesiodische mythe heeft de herinnering aan de schenkgodin Pandora echter niet volledig uitgewist. Een scholium bij regel 971 van Aristophanes' De Vogels vermeldt een cultus "aan Pandora, de aarde, omdat zij alles schenkt wat nodig is voor het leven".

In het vijfde-eeuwse Athene is Pandora prominent aanwezig in wat op het eerste gezicht een onverwachte context lijkt, namelijk in een marmeren reliëf of bronzen appliqués als fries langs de voet van de Athena Parthenos het hoogtepunt op de Akropolis; Jeffrey M. Hurwit heeft haar aanwezigheid daar geïnterpreteerd als een "anti-Athena" die de burgerlijke ideologieën van het patriarchaat en de "sterk genderspecifieke sociale en politieke realiteit van het vijfde-eeuwse Athene versterkt. Interpretatie is nooit eenvoudig geweest: Pausanias (i.24.7) merkte het onderwerp slechts op en ging verder. Jeffrey Hurwit heeft betoogd dat Pandora een "anti-Athena" vertegenwoordigt, eveneens een kind zonder moeder, een belichaming van de behoefte aan de patriarchale heerschappij die de maagdelijke Athena, die boven haar geslacht uitstijgt, verdedigde.

 
Nicolas Régnier: Allegorie op de ijdelheid - Pandora, ca. 1626. Régnier heeft Pandora afgebeeld met een kruik, niet met een doos.  

Pithos in "box"

De humanist Erasmus van Rotterdam vertaalde Hesiod in de 16e eeuw van het Grieks naar het Latijn. Het Griekse woord pithos wordt gebruikt voor een grote kruik, bijvoorbeeld om wijn in te bewaren. Het kan ook verwijzen naar een grafkruik. Pyxis daarentegen is een doos. Gewoonlijk wordt gezegd dat Erasmus de woorden verwisselde toen hij vertaalde, zodat Pandora's kruik Pandora's doos werd. De uitdrukking "doos van Pandora" is sindsdien blijven bestaan.

 

Boeken

• Athanassakis, A. Hesiod: Theogony, Works and Days, Shield (New York 1983).
• Beall, E. "De inhoud van Hesiod's Pandora-kruik: Erga 94-98," Hermes 117 (1989) 227-30.
• Harrison, Jane Ellen, Prolegomena to the Study of Greek Religion (1903) 1922, blz. 280-85.
• Griffith, Mark. Aeschylus Prometheus Bound Text and Commentary (Cambridge 1983).
• Hesiod, Works and Days On-line tekst.
• Hesiod, Works and Days, ed. met prolegomena en commentaar (Oxford 1978).
• Hesiod, Theogony, and Works and Days (Oxford 1988).
• Kenaan, De zintuigen van Pandora: The Feminine Character of the Ancient Text (Madison, WI: The University of Wisconsin Press, 2008), pp. xii, 253 (Wisconsin Studies in Classics).
• Kirk, G.S., Myth: Its Meaning and Functions in Ancient and Other Cultures (Berkeley 1970) 226-32.
• Lamberton, Robert, Hesiod, New Haven: Yale University Press, 1988. ISBN 0-300-04068-7. Vgl. hoofdstuk II, "Theogonie", en hoofdstuk III, "De werken en dagen", met name blz. 96-103 voor een vergelijking en analyse van het Pandora-verhaal.
• Leinieks, V. "Elpis in Hesiod, Werken en Dagen 96," Philologus 128 (1984) 1-8.
• Moore, Clifford H. The Religious Thought of the Greeks, 1916.
• Neils, Jenifer, The Girl in the Pithos: Hesiod's Elpis, in "Periklean Athens and its Legacy. Problems and Perspectives", eds. J. M. Barringer en J. M. Hurwit (Austin : University of Texas Press), 2005, pp. 37-45.
• Nilsson, Martin P. Geschiedenis van de Griekse religie, 1949.
• Phipps, William E., Eve and Pandora Contrasted, in Theology Today, v.45, n.1, April 1988, Princeton: Princeton Theological Seminary.
• Pucci, Pietro, Hesiod en de taal van de poëzie (Baltimore 1977)
• Rose, Herbert Jennings, A Handbook of Greek Literature; From Homer to the Age of Lucian, Londen, Methuen & Co., Ltd., 1934. Vgl. vooral hoofdstuk III, Hesiod en de Hesiodische scholen, blz. 61.
• Smith, William, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, 1870, sub "Pandora" On-line text Archived 2009-04-18 at the Wayback Machine
• William Smith, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology (1870) vol I:177, sub "Anesidora" Archived 2005-11-25 at the Wayback Machine "Spender" is een vaak herhaalde drukfout van "sender".
• Verdenius, Willem Jacob, A Commentary on Hesiod Works and Days vv 1-382 (Leiden: E.J. Brill, 1985). ISBN 90-04-07465-1. Dit werk bevat een zeer diepgaande bespreking en synthese van de verschillende theorieën en speculaties over het Pandora-verhaal en de kruik. Zie p. 62 en verder.
• Vernant, J. P., Myth and Society in Ancient Greece (New York 1990) 183-201.
• Warner, M., Monumenten en maagden: De allegorie van de vrouwelijke vorm (New York 1985) 213-40
• West, M. L. Hesiod, Theogony, ed. met prolegomena en commentaar (Oxford 1966).
• West, M. L. Hesiod, Works and Days, ed. with prolegomena and commentary (Oxford 1978).
• Zeitlin, Froma. Playing the Other: Gender and Society in Classical Greek Literature (Princeton 1995).