Sponzen

Wat hen verschillend maakt

	Sponzen	Cnidaria en ctenophora
Zenuwstelsel	Geen	Ja, eenvoudig
Cellen in laag samengebonden	Nee, behalve dat Homoscleromorpha keldermembranen hebben.	Ja: inter-cel verbindingen; keldermembranen
Cellen in de middelste "gelei" laag	Veel	Weinig
Cellen kunnen naar binnen, van functie veranderen	Ja	Geen

Sponzen zijn eenvoudige dieren. Een paar dingen maken ze anders dan andere dieren.

• Een levende spons kan de vorm van zijn lichaam veranderen. De meeste cellen in zijn lichaam kunnen zich verplaatsen; een paar cellen kunnen zelfs van het ene type cel in het andere veranderen.
• Net als cnidaria (kwallen, enz.) en ctenophorae (kamkwallen), en in tegenstelling tot alle andere bekende metazoötische organismen, bestaat het lichaam van sponzen uit een niet-levende geleiachtige massa die ingeklemd zit tussen twee hoofdlagen van cellen.
• Sponzen hebben geen zenuwstelsel. Hun middelste geleiachtige lagen hebben veel verschillende soorten cellen. Sommige celtypes in hun buitenste lagen kunnen naar de middelste laag verhuizen en van functie veranderen.

Verschillende soorten sponzen

Er zijn vier klassen sponzen. Het verschil tussen deze soorten zit in hoe hun skelet is gemaakt.

• Demosponzen is een klasse die de meeste sponzen omvat. De sponzen van deze klasse maken hun skelet van spongine. Spongine is een speciaal eiwit. Alle grote sponzen staan in deze orde.
• Benige sponzen gebruiken calciumcarbonaat om het skelet te maken. Ze staan bekend als Calcarea. Zij zijn gewoonlijk zeer klein, slechts 3 tot 4 centimeter groot. Van de ongeveer 15.000 bekende sponzen zijn er ongeveer 400 Calcarea.
• Glassponzen gebruiken siliciumdioxide om hun skelet te maken. Ze worden ook wel Hexactinellida genoemd. De meeste leven zeer diep in de oceaan. Er zijn ongeveer 500 verschillende soorten glassponzen, in 17 verschillende families. Deze sponzen maken ongeveer 7% uit van alle bekende sponzen.
• Homoscleromorpha zijn een klasse die deel uitmaakte van de Demosponzen. In feite zijn ze goed gescheiden van de demosponzen.

Levensfuncties

Beweging

Sponzen zijn sessiel, zij leven op één plaats, waar zij aan de bodem vastzitten. Enkele sponzen kunnen van positie veranderen, ze kunnen zich verplaatsen met snelheden tussen 1 mm en 4 mm per dag. Ze doen dit als amoeben. Enkele soorten kunnen hun hele lichaam samentrekken. Vele kunnen hun openingen/gaatjes sluiten.

Vleesetende sponzen

Een paar soorten leven in wateren waar heel weinig voedsel voorhanden is. Daarom zijn ze veranderd, en roofdieren geworden. Zij eten kleine kreeftachtigen en andere kleine dieren. De meeste van deze sponzen behoren tot de familie Cladorhizidae, maar enkele leden van de Guitarridae en Esperiopsidae zijn ook carnivoren. In de meeste gevallen is weinig bekend over hoe zij hun prooi vangen. Van sommige soorten wordt gedacht dat ze kleverige draden of gehaakte stekels gebruiken. De meeste vleesetende sponzen leven in diepe wateren, tot op 8.840 meter, en de ontwikkeling van exploratietechnieken in de diepzee zal naar verwachting leiden tot de ontdekking van verscheidene andere soorten. Eén soort is echter aangetroffen in grotten in de Middellandse Zee op een diepte van 17-23 meter, naast de meer gebruikelijke filtrerende sponzen. De in grotten levende roofdieren vangen schaaldieren van minder dan 1 millimeter lang door ze te verstrikken met fijne draden, verteren ze door ze in de loop van enkele dagen met nog meer draden te omhullen, en nemen dan hun normale vorm weer aan; er zijn geen aanwijzingen dat zij gif gebruiken.

Bij de meeste bekende vleesetende sponzen zijn het waterstromingssysteem en de choanocyten volledig verdwenen. Het geslacht Chondrocladia maakt echter gebruik van een sterk gewijzigd waterstromingssysteem om ballonachtige structuren op te blazen die worden gebruikt om prooien te vangen.

Voortplanting in sponzen

Ongeslachtelijke voortplanting

Sponzen planten zich meestal voort als er kleine stukjes afbreken. Als zo'n stukje de juiste soorten cellen heeft, kan het uitgroeien tot een nieuwe spons. Enkele sponzen kunnen ook gebruik maken van knopvorming. Bij knopvorming groeit een klein sponsje op de ouder; als het klaar is met groeien, valt het er gewoon af. Wanneer de omstandigheden slecht zijn, kunnen sommige sponzen ook klonten van niet-gespecialiseerde cellen laten groeien. Deze ontwikkelen zich pas als de omstandigheden weer beter worden. Ze kunnen dan een nieuwe spons maken, of ze kunnen het skelet van de (afgestorven) ouderspons gebruiken.

Seksuele voortplanting

De meeste sponzen planten zich geslachtelijk voort. Ze kunnen spermacellen maken die in het water worden losgelaten. Deze worden opgevangen door een andere spons, en vervolgens naar de eicellen van de ouder getransporteerd. Dit staat bekend als levendbarend. Beide cellen worden samengevoegd tot larven, die kunnen wegzwemmen op zoek naar een goede plek om zich te vestigen.

De andere manier, bekend als eierleggend, is dat zowel de zaadcellen als de eicellen in het water worden vrijgelaten. Deze vermengen zich dan buiten de sponzen.

Gebruik als gereedschap

Door dolfijnen

Een verslag uit 1997 beschreef hoe tuimelaars in Shark Bay sponzen als gereedschap gebruikten: Een dolfijn kan een zeespons aan zijn rostrum (snuitvormige uitsteeksel) vastmaken. Men denkt dat de spons wordt gebruikt om het rostrum te beschermen wanneer de dolfijn voedsel zoekt op de zanderige zeebodem, maar wetenschappers hebben dit niet bevestigd. Het gedrag, bekend als sponzen, is alleen in deze baai waargenomen, en wordt bijna uitsluitend door vrouwtjes vertoond. In een studie uit 2005 werd geconcludeerd dat moeders het gedrag aan hun dochters aanleren, en dat alle sponzen nauw verwant zijn. Dit wijst erop dat het om een vrij recente innovatie gaat. Dolfijnen gebruiken sponzen ook als scrub, waarbij ze hun huid tegen de aan de rots bevestigde spons wrijven om zich te ontdoen van hun oude/droge huid.

Door mensen

De meeste sponzen zijn door hun calciumcarbonaat- of kiezelzuurkorrels te ruw voor de meeste toepassingen, maar twee geslachten, Hippospongia en Spongia, hebben een zacht, volledig vezelig skelet. Vroege Europeanen gebruikten zachte sponzen voor vele doeleinden, zoals vulling voor helmen, draagbaar drinkgerei en gemeentelijke waterfilters. Tot de uitvinding van synthetische sponzen werden ze ook gebruikt als schoonmaakgereedschap, voor het verven en als voorbehoedsmiddel. In de 20e eeuw is overbevissing een probleem geworden. Hierdoor zijn zowel de dieren als de industrie die erachter zit, bijna uitgestorven.

Veel voorwerpen met een sponsachtige textuur zijn nu gemaakt van stoffen die niet afkomstig zijn van poreiferen. Synthetische "sponzen" zijn onder meer persoonlijke en huishoudelijke schoonmaakmiddelen, borstimplantaten en sponzen voor voorbehoedsmiddelen.

De luffa "spons", ook wel gespeld als loofah, die algemeen wordt verkocht voor gebruik in de keuken of in bad, is niet afkomstig van een dier maar van het vezelige "skelet" van een kalebas (Cucurbitaceae).

Verkoop van natuurlijke sponzen op Kalymnos in Griekenland

Galerij