Slag bij het Teutoburgerwoud

De leiders

De Romeinse bevelhebber, Varus, was ongeveer de vierde belangrijkste man in Rome. Hij was bekend en gevreesd vanwege zijn meedogenloze optreden en zijn kruisiging van verslagen vijanden. Het is zeker dat dit bekend was bij de Germanen, en het kan de stammen hebben geholpen zich te verenigen om hem te weerstaan.

De Duitse bevelhebber was Arminius, die een Romeinse militaire opvoeding had gekregen. Hij had zijn jeugd in Rome doorgebracht als gijzelaar. Daarom kende hij de Romeinse militaire methoden: deze kennis zou van cruciaal belang zijn.

Later keerde Arminius met Varus naar Germanië terug, en werd diens vertrouwenspersoon. In het geheim smeedde hij een verbond van Germaanse stammen die van oudsher vijanden waren. Hij werd daarbij geholpen door de woede over Varus' onbeschaamdheid en wreedheid jegens het door hem verslagen volk.

"...Stratagem was daarom onontbeerlijk; en het was noodzakelijk Varus te verblinden voor hun plannen totdat een gunstige gelegenheid zich zou voordoen om een beslissende slag toe te brengen..." De Britse historicus Edward Shepherd Creasy (1812-1878)

Terwijl Varus op weg was van zijn zomerkamp, ten westen van de Weser, naar zijn winterhoofdkwartier bij de Rijn, hoorde hij berichten over een plaatselijke opstand. Deze werd door Arminius gefingeerd.

"...Dit werd aan Varus voorgesteld als een gelegenheid die zijn onmiddellijke aanwezigheid ter plaatse vereiste; maar hij werd in de wetenschap gehouden dat het deel uitmaakte van een gecoördineerde nationale opstand; en hij beschouwde Arminius nog steeds als zijn onderdanige vazal..." Edward Shepherd Creasy

Recente archeologische vondsten plaatsen de slag bij de Kalkriese-heuvel in het district Osnabrück, Nedersaksen. De Romeinen moeten toen vanuit het huidige Detmold ten oosten van Osnabrück naar het noordwesten zijn getrokken en daar hun kamp hebben opgeslagen voordat zij werden aangevallen.

Battle

De strijdkrachten van Varus bestonden uit drie legioenen, zes cohorten hulptroepen (niet-burgers of geallieerde troepen) en drie eskadrons cavalerie. Velen van hen hadden weinig gevechtservaring met Germaanse strijders onder plaatselijke omstandigheden.

De Romeinse troepen marcheerden niet in gevechtsformatie, en er waren ook grote aantallen kampvolgelingen. Toen zij het bos ingingen, vonden zij het pad smal en modderig; volgens Dio Cassius was er ook een hevige storm opgestoken. Hij schrijft ook dat Varus verzuimde verkenningsploegen vooruit te sturen.

De marslinie was gevaarlijk uitgestrekt - naar schatting meer dan 15 km, en misschien wel 20 km lang. Toen werd het plotseling aangevallen door Germaanse krijgers die lichte zwaarden, grote lansen en speren droegen met korte en smalle lemmeten, die zo scherp en krijgersvriendelijk waren dat ze naar behoefte konden worden gebruikt. De Germaanse krijgers omsingelden het gehele Romeinse leger en regenden speren op de indringers neer.

De Romeinen sloegen een versterkt nachtkamp op en braken de volgende ochtend uit naar open terrein, nabij de moderne stad Ostercappeln. De uitbraak kostte hen zware verliezen, evenals een nieuwe vluchtpoging door een ander bosgebied, terwijl de zware regenval aanhield. Door de regen konden ze hun bogen niet meer gebruiken omdat de pezen slap worden als ze nat zijn, en ze waren vrijwel weerloos omdat ook hun schilden doorweekt raakten.

De Romeinen begonnen toen aan een nachtelijke mars om te ontsnappen, maar liepen in een andere val die Arminius had gezet, aan de voet van een heuvel bij Osnabrück. Daar versmalde de zanderige, open strook waarop de Romeinen gemakkelijk konden marcheren onderaan de heuvel. Er was een opening van slechts ongeveer 100 m tussen het bos en het moerasland aan de rand van het Grote Veen. De weg was versperd door een loopgraaf, en in de richting van het bos was langs de kant van de weg een aarden wal gebouwd. Hierdoor konden de stamleden de Romeinen vanuit dekking aanvallen.

De Romeinen deden een wanhopige poging de muur te bestormen, maar faalden. De Germaanse krijgers bestormden vervolgens het veld en slachtten de Romeinen af; Varus pleegde zelfmoord.

Ongeveer 15.000-20.000 Romeinse soldaten moeten zijn gesneuveld; niet alleen Varus, maar ook veel van zijn officieren zouden zich van het leven hebben beroofd door op de goedgekeurde manier op hun zwaard te vallen. Tacitus schreef dat veel officieren door de Germanen als onderdeel van hun inheemse religieuze ceremonies werden geofferd, in potten gekookt en hun beenderen voor rituelen gebruikt. Anderen werden echter vrijgekocht, en sommige van de gewone soldaten werden tot slaaf gemaakt.

De overwinning op de legioenen werd gevolgd door een zuivering van alle Romeinse forten, garnizoenen en steden - waarvan er minstens twee waren - ten oosten van de Rijn. De overgebleven twee Romeinse legioenen in Duitsland waren gelegerd in een fort bij Mainz, en stonden onder bevel van Varus' neef. Zij stelden zich tevreden met een poging de Rijn te behouden.

De fouten van Varus

1. Segestes, de vader van Arminius' vrouw en tegenstander van het huwelijk, waarschuwde Varus voor Arminius. De nacht voordat de Romeinse troepen vertrokken, stelde hij Varus voor Arminius en enkele andere Germaanse leiders te arresteren. Hij moet geweten hebben dat zij een opstand beraamden. Varus deed het advies af als ingegeven door een persoonlijke vete.
   Arminius vertrok daarop met de mededeling dat hij Germaanse troepen zou verzamelen om de Romeinse veldtocht te ondersteunen. In plaats daarvan leidde hij zijn troepen, die dicht in de buurt moeten hebben gewacht, in aanvallen op omringende Romeinse garnizoenen.
2. Zelfs zonder deze waarschuwing had Varus, uit beleidsoverwegingen, minder vertrouwen moeten hebben in Arminius, die een dubbelagent bleek te zijn.
3. De keuze voor een mars door het woud was in strijd met de normale Romeinse militaire methoden, omdat zowel het zicht als de verdediging in een woud beperkt zijn. De mars werd niet in gevechtsformatie afgelegd.
   Het is duidelijk dat deze route was gekozen als een "kortere weg", maar Varus had geen bewijs dat een dergelijke urgentie werkelijk nodig was. Dit was des te meer het geval omdat door het bos de linie zich zo ver uitstrekte dat het ene deel het andere niet kon ondersteunen.
4. Het gebrek aan verkenners ("reconnaissance parties") was bijna misdadig, en zou Varus waarschijnlijk hebben laten terechtstellen als hij zich niet van het leven had beroofd.
5. Ook het slechte weer was een goede reden om voorzichtig het bos in te gaan. Het bos was onbekend terrein voor Varus. Nieuwe routes moeten altijd verkend worden.

Hoewel we nooit kunnen weten waarom Varus deze fouten maakte, doet zijn reputatie van arrogantie en overmoed vermoeden dat hij de Germanen onderschatte. Maar alle eerdere ervaringen van Rome, vanaf Caesar, hadden aangetoond dat de Germaanse stammen sterk waren in oorlog.

Aftermath

Toen hij van de nederlaag hoorde, was keizer Augustus, volgens de Romeinse geschiedschrijver Suetonius in zijn werk De vita Caesarum (Over het leven van de Caesars), zo geschokt door het nieuws dat hij met zijn hoofd tegen de muur van zijn paleis stond te bonken en herhaaldelijk riep:

"Quintili Vare, legiones redde! "('Quintilius Varus, geef me mijn legioenen terug!')

De drie legioennummers werden na deze nederlaag nooit meer door de Romeinen gebruikt, in tegenstelling tot andere legioenen die werden geherstructureerd - een geval dat uniek is in de Romeinse geschiedenis.

De slag maakte een einde aan de periode van triomfantelijke Romeinse expansie die 40 jaar eerder op het einde van de burgeroorlogen was gevolgd. Augustus' stiefzoon Tiberius nam de macht over en bereidde de voortzetting van de oorlog voor. Drie legioenen werden naar de Rijn gestuurd om de verloren legioenen te vervangen.

Romeinse vergelding

Hoewel de schok van de slachting groot was, begonnen de Romeinen met een langzame, systematische voorbereiding om het land te heroveren. In 14 n. Chr., juist na Augustus' dood, en de toetreding van zijn erfgenaam en stiefzoon Tiberius, werd een grote razzia geleid door de neef van de nieuwe keizer, Germanicus.

In een sterrennacht slachtte hij de Marsi af en verwoestte hun dorpen met vuur en zwaard. Die nacht hadden de Germanen feest gevierd; dronken en in slaap, werden zij door Germanicus verrast. De tempel van hun godheid werd verwoest.

Verscheidene andere stammen werden door deze slachtpartij gewekt en lokten Germanicus op weg naar zijn winterkwartier in een hinderlaag, maar werden met zware verliezen verslagen.

Het volgende jaar werd gekenmerkt door twee grote veldtochten en verscheidene kleinere veldslagen met een groot leger dat op 55.000-70.000 man werd geschat, gesteund door zeemachten. In de lente van 15 AD viel de legaat Caecina Severus de Marsi een tweede maal binnen met 25.000-30.000 man, waarbij hij grote verwoestingen aanrichtte.

Ondertussen hadden de troepen van Germanicus een fort gebouwd op de berg Taunus, van waaruit hij met 30 tot 35.000 man optrok tegen de Chatti (waarschijnlijk een streek van dorpen) en kinderen, vrouwen en bejaarden afslachtte. De weerbare mannen vluchtten over een rivier en verstopten zich in de bossen. Na deze slag trok Germanicus op naar Mattium en brandde de stad plat.

In de zomer van 15 na Christus, bezocht het leger de plaats van de eerste slag. Volgens Tacitus vonden ze hopen beenderen, en schedels vastgespijkerd aan bomen, die ze begroeven, "...allen beschouwend als bloedverwanten en van hun eigen bloed...". Begraafkuilen met overblijfselen die aan deze beschrijving voldoen zijn gevonden op de Kalkriese heuvel.

Onder Germanicus trokken de Romeinen in 16 n. Chr. nog een leger, met geallieerde Germanen, Germanië binnen. Hij kon zich een weg vechten over de Weser bij het huidige Minden, waarbij hij enkele verliezen leed. Hij dwong het leger van Arminius tot een open strijd aan de Weser. De legioenen van Germanicus brachten de Germaanse legers enorme verliezen toe, terwijl ze slechts kleine verliezen leden.

Een laatste slag werd uitgevochten bij de Anglische Muur, ten westen van het huidige Hannover. Opnieuw werden veel Germaanse soldaten gedood, waardoor zij moesten vluchten. In de zomer van 16 n. Chr. marcheerde Caius Silius met 33.000 man tegen de Chatti. Germanicus viel de Marsi voor een derde maal binnen en verwoestte hun land.

Met zijn hoofddoelen bereikt en de winter op komst, beval Germanicus zijn leger terug te keren naar hun winterkampen, waarbij de vloot beschadigd raakte in een storm in de Noordzee. Na nog enkele invallen over de Rijn, waarbij twee van de drie in 9 n. Chr. verloren adelaars van de Romeinse legioenen werden teruggevonden, beval Tiberius de Romeinse strijdkrachten te stoppen en zich over de Rijn terug te trekken. Germanicus werd naar Rome teruggeroepen en door Tiberius op de hoogte gebracht dat hij een triomf en een nieuw commando zou krijgen.

Germanicus' veldtocht was bedoeld als wraak voor de nederlaag bij Teutoburg, en ook deels als reactie op tekenen van muiterij onder zijn troepen.

Arminius, die door Rome als een reële bedreiging voor de stabiliteit werd beschouwd, was nu verslagen. Toen zijn geallieerde Germaanse coalitie eenmaal was gebroken en de eer was gewroken, waren de enorme kosten en risico's om het Romeinse leger voorbij de Rijn te laten opereren, de waarschijnlijke voordelen niet meer waard.

Het laatste hoofdstuk van dit verhaal wordt verteld door de historicus Tacitus. Rond 50 na Christus vielen bendes Chatti het Romeinse grondgebied binnen en begonnen te plunderen (alles van waarde meenemen). De Romeinse bevelhebber, met een legionairsmacht ondersteund door Romeinse cavalerie en hulptroepen, viel de Chatti van beide kanten aan en versloeg hen. De Romeinen waren verrukt toen zij Romeinse gevangenen vonden, waaronder enkele uit de legioenen van Varus die 40 jaar door de Chatti waren vastgehouden.

De Romeinse bevelhebber Germanicus was de tegenstander van Arminius in 14-16 AD

Later Duits nationalisme

De veldslag, en de geschiedenissen van Tacitus, hadden een grote invloed op het 19e eeuwse Duitse nationalisme. In de 19e eeuw waren de Duitsers nog verdeeld in vele Duitse staten, maar zij verbonden zich met de Germaanse stammen als gedeelde voorouders van één "Duits volk".

In 1808 wekte het toneelstuk Die Hermannsschlacht van de Duitse schrijver Heinrich von Kleist anti-Napoleontische gevoelens op, ook al kon het onder Franse bezetting niet worden opgevoerd.

Later werd de figuur van Arminius gebruikt om de idealen van vrijheid en eenwording te verbeelden - zoals gesteund door Duitse liberalen, en bestreden door reactionaire heersers. In deze periode werd begonnen met de bouw van een monument - het Hermannsdenkmal - en Arminius werd een symbool van het Pan-Germanisme. Het monument bleef decennia lang onafgewerkt, tot na de Frans-Pruisische oorlog van 1870-71 het land werd verenigd. Het voltooide monument werd toen een symbool van conservatief Duits nationalisme.