Commodus

Enig bewind (180-192)

Het bewind van Marcus Aurelius werd gekenmerkt door bijna voortdurende oorlogsvoering, ook al gaf hij de voorkeur aan boeken boven oorlog. Die van Commodus was in militair opzicht relatief vreedzaam, maar werd gekenmerkt door politieke strijd en het willekeurige en grillige gedrag van de keizer zelf. Volgens Dio Cassius, een tijdgenoot, markeerde zijn toetreding de afdaling "van een koninkrijk van goud naar een van roest en ijzer". De historicus Edward Gibbon beschouwde Commodus' bewind als het begin van het verval van het Romeinse Rijk.

Ondanks zijn bekendheid zijn Commodus' jaren aan de macht niet goed beschreven. Commodus bleef slechts korte tijd bij de Donau-legers voordat hij een vredesverdrag sloot met de Donau-stammen. Daarna keerde hij terug naar Rome en vierde op 22 oktober 180 een triomf voor de beëindiging van de oorlogen.

In tegenstelling tot de voorgaande keizers Trajanus, Hadrianus, Antoninus Pius en Marcus Aurelius had Commodus weinig belangstelling voor bestuurlijke zaken. Hij liet het bestuur van de staat over aan een opeenvolging van favorieten, te beginnen met Saoterus, een vrijgelatene uit Nicomedia die zijn kamerheer was geworden.

Deze stand van zaken leidde tot een reeks samenzweringen en couppogingen, die op hun beurt Commodus ertoe brachten de zaken in handen te nemen, wat hij op een steeds dictatorialere manier deed.

Hoewel de senatoriale orde hem ging haten en vrezen, zijn er aanwijzingen dat hij gedurende een groot deel van zijn bewind populair bleef bij het leger en het gewone volk. Hij gaf gulle giften (vermeld op zijn munten) en organiseerde en nam deel aan spectaculaire gladiatorengevechten.

Een van de manieren waarop hij zijn massa-amusement betaalde was het belasten van de senatoriale orde, en op veel inscripties wordt de traditionele volgorde van de twee nominale machten van de staat, de Senaat en het Volk (Senatus Populusque Romanus) provocerend omgekeerd (Populus Senatusque... ).

De samenzweringen van 182

Bij het begin van zijn regering erfde Commodus, 19 jaar oud, veel van zijn vaders hoge adviseurs. Hij had ook vijf overlevende zussen, allemaal met echtgenoten die potentiële rivalen waren. Vier van zijn zusters waren aanzienlijk ouder dan hij; de oudste, Lucilla, bekleedde de rang van Augusta als weduwe van haar eerste man, Lucius Verus.

De eerste crisis van het bewind kwam in 182, toen Lucilla een samenzwering tegen haar broer beraamde. Haar motief zou afgunst op keizerin Crispina zijn geweest. Haar man, Pompeianus, was er niet bij betrokken, maar twee mannen, vermoedelijk haar minnaars, probeerden Commodus te vermoorden toen hij het theater betrad.

Ze verprutsten de klus. Ze werden gegrepen door de lijfwacht van de keizer en geëxecuteerd; Lucilla werd verbannen naar Capri en later vermoord. Pompeianus trok zich terug uit het openbare leven. Eén van de twee Praetoriaanse Prefecten, Tarrutenius Paternus, was betrokken bij de samenzwering, maar werd toen niet ontdekt. In de nasleep organiseerden hij en zijn mede-prefect Sextus Tigidius Perennis de moord op Saoterus, de gehate kamerheer.

Commodus nam het verlies van Saoterus zwaar op, en Perennis greep nu de kans om zichzelf vooruit te helpen door Paternus in een tweede samenzwering te betrekken. Executies volgden. Perennis nam de teugels van de regering over en Commodus vond een nieuwe kamerheer en favoriet in Cleander, een Phrygische vrijgelatene die getrouwd was met een van de minnaressen van de keizer, Demostratia. Cleander was in feite degene die Saoterus had vermoord.

Na deze aanslagen op zijn leven bracht Commodus veel tijd buiten Rome door, meestal op de landgoederen van de familie in Lanuvium. Hoewel hij lichamelijk sterk was, was hij geestelijk lui, en zijn belangstelling ging vooral uit naar sport: hij nam deel aan paardenraces, wagenrennen en gevechten met beesten en mensen, meestal privé, maar soms ook in het openbaar.

Britainnia

In Brittannië in 184 verlegde gouverneur Ulpius Marcellus de Romeinse grens naar het noorden tot aan de Antonijnse muur, maar de soldaten kwamen in opstand tegen zijn strenge discipline. Perennis liet alle legionaire legaten in Brittannië ontslaan.

Op 15 oktober 184, tijdens de Capitolijnse Spelen, stelde een cynische filosoof Perennis publiekelijk aan de kaak voor Commodus, die toekeek. Hij werd onmiddellijk ter dood gebracht. Volgens Dio Cassius was Perennis, hoewel meedogenloos en ambitieus, persoonlijk niet corrupt en beheerde hij de staat over het algemeen goed.

Het jaar daarop echter klaagde een detachement soldaten uit Brittannië (zij waren naar Italië uitgezonden om struikrovers te onderdrukken) Perennis aan bij de keizer als zijnde een complot om zijn eigen zoon keizer te maken. Zij waren daartoe in staat gesteld door Cleander, die zich van zijn rivaal wilde ontdoen. Commodus gaf de soldaten toestemming om Perennis en zijn vrouw en zonen te executeren. De val van Perennis bracht een nieuwe golf van executies. Ulpius Marcellus werd als gouverneur van Brittannië vervangen door Pertinax; naar Rome gebracht en berecht wegens verraad ontsnapte Marcellus ternauwernood aan de dood.

De opkomst en ondergang van Cleander (185-190)

Cleander nam de macht in eigen hand en verrijkte zich door openbare ambten te verkopen: hij verkocht en gaf toegang tot de Senaat, legercommando's, gouverneurschappen en zelfs vervangende consulaten, aan de hoogste bieder.

De onrust in het rijk nam toe, met grote aantallen deserteurs die problemen veroorzaakten in Gallië en Duitsland. Een opstand in Bretagne werd neergeslagen door twee uit Brittannië overgebrachte legioenen. In 187 kwam een van de leiders van de deserteurs, Maternus, uit Gallië met de bedoeling Commodus te vermoorden op het Feest van de Grote Godin in maart, maar hij werd verraden en geëxecuteerd.

In hetzelfde jaar ontmaskerde Pertinax een samenzwering van twee vijanden van Cleander. Als gevolg daarvan verscheen Commodus nog minder vaak in het openbaar en gaf hij er de voorkeur aan op zijn landgoederen te leven. Begin 188 ontsloeg Cleander de huidige praetoriaanse prefect en nam zelf het opperbevel van de praetorianen over in de nieuwe rang van pugione ("dolkdrager") met twee aan hem ondergeschikte praetoriaanse prefecten. Op het hoogtepunt van zijn macht bleef Cleander openbare ambten verkopen als zijn privézaken. Het hoogtepunt kwam in het jaar 190, met 25 sublieme consuls - een record in de 1000-jarige geschiedenis van het Romeinse consulschap - allemaal benoemd door Cleander (waaronder de toekomstige keizer Septimius Severus).

In het voorjaar van 190 werd Rome geteisterd door een voedseltekort, waarvoor de ambtenaar die verantwoordelijk was voor de graanvoorziening de schuld bij Cleander wist te leggen. Eind juni demonstreerde een menigte tegen Cleander tijdens een paardenrace in het Circus Maximus: hij stuurde de praetoriaanse garde om de onlusten neer te slaan, maar Pertinax, die nu stadsprefect van Rome was, stuurde de Vigiles Urbani om hen tegen te werken.

Cleander vluchtte naar Commodus, die zich in Laurentum in het huis van de Quinctilii bevond, voor bescherming, maar de menigte volgde hem en riep om zijn hoofd. Op aandringen van zijn minnares Marcia liet Commodus Cleander onthoofden en zijn zoon doden. Andere slachtoffers waren de praetoriaanse prefect Julius Julianus, Commodus' nicht Annia Fundania Faustina en zijn zwager Mamertinus. Papirius Dionysius werd ook geëxecuteerd.

Commodus bleef regeren via een cabal, die nu bestond uit Marcia, zijn nieuwe kamerheer Eclectus en de nieuwe praetoriaanse prefect Quintus Aemilius Laetus, die rond deze tijd ook veel christenen liet bevrijden van het werk in de mijnen op Sardinië. Marcia zou een christen zijn geweest.

Een nieuwe orde (190-192)

In 191 werd de stad Rome zwaar beschadigd door een brand die verscheidene dagen woedde en waarbij vele openbare gebouwen, waaronder de Tempel van Pax, de Tempel van Vesta en delen van het keizerlijk paleis, werden verwoest.

Commodus presenteerde zichzelf als het fonteinhoofd van het Rijk en het Romeinse leven en religie. Hij liet ook het hoofd van de kolos van Nero naast het Colosseum vervangen door zijn eigen portret, gaf het een knots en plaatste een bronzen leeuw aan zijn voeten om het op Hercules te laten lijken, en voegde een inscriptie toe waarin hij pochte dat hij "de enige linkshandige vechter was die twaalf keer duizend man heeft overwonnen".

Commodus de gladiator

De keizer had ook een passie voor gladiatorengevechten. Hij ging zelfs zo ver dat hij zelf als gladiator naar de arena ging. De Romeinen vonden Commodus' naakte gladiatorengevechten schandalig en beschamend. Het gerucht ging dat hij eigenlijk de zoon was, niet van Marcus, maar van een gladiator die zijn moeder Faustina als minnaar had genomen in de kustplaats Caieta. In de arena won Commodus altijd omdat zijn tegenstanders zich altijd onderwierpen aan de keizer. Zo eindigden deze publieke gevechten niet in een dode. Privé was het zijn gewoonte om zijn oefentegenstanders af te slachten. Voor elk optreden in de arena bracht hij de stad Rome een miljoen sestertiën in rekening, waardoor de Romeinse economie onder druk kwam te staan.

Militaire functionarissen in Rome waren woedend over zijn gedrag in de arena. Vaak werden gewonde soldaten en geamputeerden in de arena geplaatst zodat Commodus ze met een zwaard kon afmaken. Burgers van Rome die door een ongeval of ziekte hun voeten misten, werden naar de arena gebracht, waar ze aan elkaar werden vastgebonden zodat Commodus ze kon doodknuppelen terwijl hij deed alsof ze reuzen waren. Deze daden kunnen hebben bijgedragen aan zijn moord.

Commodus stond ook bekend om het vechten met exotische dieren in de arena, vaak tot afgrijzen van het Romeinse volk. Volgens Gibbon doodde Commodus eens 100 leeuwen op één dag.^p106 Later onthoofde hij een lopende struisvogel met een speciaal ontworpen pijl en droeg daarna de bloedende kop van de dode vogel en zijn zwaard naar het gedeelte waar de senatoren zaten en gebaarden alsof ze de volgende waren. Bij een andere gelegenheid doodde Commodus zelf drie olifanten op de vloer van de arena. Tenslotte doodde Commodus een giraffe die beschouwd werd als een vreemd en hulpeloos beest.^p107 "Commodus doodde een camelopardalis of giraffe... de meest nutteloze van de viervoeters."

 
Commodus  


 

Moord

In november 192 hield Commodus Plebische Spelen waarbij hij elke ochtend honderden dieren met pijlen en speren beschoot en elke middag als gladiator vocht, waarbij hij uiteraard alle gevechten won. In december kondigde hij aan dat hij op 1 januari het jaar 193 zou inluiden als consul en gladiator.

Toen vormde de prefect Laetus een samenzwering met Eclectus om Commodus te vervangen door Pertinax, waarbij hij Marcia in vertrouwen nam. Op 31 december vergiftigde Marcia zijn voedsel, maar hij braakte het gif uit; daarom stuurden de samenzweerders zijn worstelpartner, Narcissus, om hem in zijn bad te wurgen. Bij zijn dood verklaarde de Senaat hem tot volksvijand en herstelde de oorspronkelijke namen van de stad Rome en haar instellingen. Commodus' standbeelden werden neergehaald.

Commodus werd opgevolgd door Pertinax, wiens bewind van korte duur was en als eerste ten prooi viel aan het Jaar van de Vijf Keizers. Commodus' dood betekende het einde van de Nervan-Antoniaanse dynastie, en het begin van het einde van het West-Romeinse Rijk.

 

Commodus in de populaire cultuur

Er bestaan een aantal semi-fictieve versies van zijn leven. De meest opvallende zijn de twee films:

• In 1964's The Fall of the Roman Empire. Marcus Aurelius wordt gespeeld door Alec Guiness, en Commodus door Christopher Plummer in deze lange (drie uur durende) film. Deze film wordt nu gezien als een klassieker; de belangrijkste afwijking van de geschiedenis is het idee dat Marcus van plan was Commodus te onterven door een stiefzoon te adopteren, Livius (Stephen Boyd). Dramatisch werkt dit goed, hoewel Boyd werd bekritiseerd als zijnde nogal 'houterig'.
   Bij de 'Slag van de Vier Legers' waren 8.000 soldaten betrokken, waaronder 1.200 cavaleristen, en de film werd opgenomen op een golvende vlakte bij Manzanares el Real, waardoor grote aantallen soldaten over een grote afstand zichtbaar waren. De reconstructie van het Romeinse forum in Las Matas bij Madrid, 400 x 230 meter, is de grootste openluchtfilmopname. De verschillende decors van het oude Rome besloegen een oppervlakte van 220.000 m² .
• De 2000 Academy Award-winnaar voor Beste Film, Gladiator met Russell Crowe als Maximus, en Joaquin Phoenix als Commodus. Commodus is de belangrijkste antagonist van de film. Hij wordt afgeschilderd als laf, hebzuchtig en meedogenloos.
   De film is slechts losjes gebaseerd op historische gebeurtenissen. Hoewel de filmmakers een academische deskundige met kennis van de periode van het Oude Romeinse Rijk raadpleegden, werden historische discrepanties door de scenarioschrijvers verwerkt. Ten minste één historisch adviseur nam ontslag vanwege de aangebrachte wijzigingen, en een andere vroeg om niet in de aftiteling vermeld te worden. Historicus Allen Ward van de Universiteit van Connecticut meende dat historische nauwkeurigheid Gladiator
  niet minder interessant of spannend zou hebben gemaakt: "creatieve kunstenaars moet wat dichterlijke vrijheid worden gegund, maar dat mag geen vergunning zijn voor het op grote schaal negeren van feiten in historische fictie".
   De film begint met een spannend gevechtsscenario, waarbij gebruik wordt gemaakt van moderne computergraphics. De strijd speelt ook met de geschiedenis: veel van de infanteriegevechten worden getoond als één-op-één duels tussen individuen. De sterk georganiseerde Romeinen zouden dit niet hebben laten gebeuren: de georganiseerde, op cohorten gebaseerde vechtstijl zou zijn gebruikt om de Duitsers uit te putten. De film eindigt met de dood van zowel Commodus als Maximus in de arena. De post van keizer wordt dan geveild...