Quatuor pour la fin du temps

Samenstelling en eerste uitvoering

Er was een speciale reden waarom Messiaen dit werk schreef voor een ongebruikelijke combinatie van instrumenten. In 1940, toen de Tweede Wereldoorlog werd uitgevochten, viel Duitsland Frankrijk binnen. Messiaen werd gevangen genomen door het Duitse leger en hij werd krijgsgevangen gehouden. Terwijl hij naar het krijgsgevangenenkamp werd gebracht, sprak Messiaen met een andere gevangene, Henri Akoka, die klarinettist was. Messiaen liet hem de schetsen zien voor een klarinetstuk dat hij aan het schrijven was, genaamd Abîme des oiseaux. Twee andere professionele musici bevonden zich ook onder de gevangenen: Jean le Boulaire, een violist en Étienne Pasquier, een cellist. Messiaen componeerde het Quatuor voor deze drie musici met zichzelf aan de piano. De combinatie van deze vier instrumenten is ongebruikelijk, hoewel Paul Hindemith in 1938 een werk voor dezelfde combinatie had geschreven.

Het kwartet kreeg zijn eerste optreden in Görlitz, Duitsland (nu Zgorzelec genoemd in Polen) op 15 januari 1941. Het publiek bestond uit ongeveer vierhonderd krijgsgevangenen. Voorin zaten Duitse gevangenisofficieren. De muziek moet het publiek vreemd hebben geleken, maar ze luisterden allemaal beleefd. Kort daarna werd Messiaen vrijgelaten uit de gevangenis en ging terug naar Frankrijk.

Inspiratie

Messiaen werd geïnspireerd door de woorden in de Bijbel waar de engel zegt "Er zal geen tijd meer zijn". Deze woorden hebben een andere betekenis in relatie tot de muziek, want Messiaen schrijft geen muziek met een regelmatig aantal tellen in een maat. Net als in The Rite of Spring verandert de lengte van de maten voortdurend. Messiaen had tijdens de oorlog genoeg gehoord van soldaten die op een regelmatige één-twee-drie-vier-één-twee-drie-vier marcheerden. Zijn ritmes in deze muziek ontwikkelen zich uit kleine ritmische patronen

Structuur

Het werk bestaat uit acht delen.

Het eerste deel heet "Liturgie de cristal" ("Chyrstal liturgie") en beschrijft het ontwaken van de vogels. Alle vier de instrumenten spelen dit deel.

Het tweede deel is "Vocalise, pour l'Ange qui annonce la fin du Temps "Lied voor de engel die het einde der tijden aankondigt". Het wordt gespeeld door het volledige kwartet, hoewel de klarinet niet meespeelt in het middendeel.

Het derde deel heet "Abîme des oiseaux" ("Afgrond van de vogels") en wordt alleen door de klarinet gespeeld. Het is extreem langzaam en de klarinettist heeft veel adembeheersing nodig.

Het vierde deel is "Intermède" ("Intermezzo") en wordt gespeeld door de viool, cello en klarinet). Het is snel en levendig.

Het vijfde deel is "Louange à l'Éternité de Jésus" ("Loflied op de eeuwigheid van Jezus"). Het wordt gespeeld door de cello met begeleiding van de piano die slechts akkoorden speelt. Het is weer extreem langzaam en de cellist heeft een goede strijkstokbeheersing nodig.

Het zesde deel heet "Danse de la fureur, pour les sept trompettes" ("Dans van de woede, voor de zeven trompetten"), gespeeld op alle vier de instrumenten. Ze spelen bijna de hele tijd in unisono (dezelfde noten).

Het zevende deel heet "Fouillis d'arcs-en-ciel, pour l'Ange qui annonce la fin du Temps" ("Kluwen van regenbogen, voor de engel die het einde van de tijd aankondigt"), gespeeld door het volledige kwartet. Een deel van de muziek uit het tweede deel wordt herhaald. We horen hoe de engel door de regenboog wordt bedekt.

Het achtste deel is "Louange à l'Immortalité de Jésus" ("Lofzang op de onsterfelijkheid van Jezus"), voor viool en piano. We horen de opgang van de mens naar zijn god. De viool eindigt op een zeer hoge harmonische noot.

In het lange voorwoord voorin de partituur schrijft Messiaen een korte inleiding tot de muziektheoretische theorie van zijn muziek. Hij beschrijft de ritmes die hij gebruikt en hoe die zich tot elkaar verhouden. Aan het eind zegt hij echter dat het niet nodig is om alles over zijn theorie te lezen om het stuk te kunnen uitvoeren.