De notenkraker (ballet) | klassiek ballet in twee bedrijven

Oorsprong

De oorsprong van De Notenkraker ligt in het grote succes van het ballet De schone slaapster. Dit ballet werd in 1890 opgevoerd in het Mariinsky Theater in Sint-Petersburg, Rusland. Petersburg, Ivan Vsevolozhsky, de componist Tsjaikovski en de choreograaf Marius Petipa. Vsevolozsky dacht dat nog een ballet gebaseerd op een kinderverhaal even succesvol zou zijn als The Sleeping Beauty.

Hij koos Hoffmanns sprookje "De Notenkraker en de Muizenkoning" uit 1816 als onderwerp voor het nieuwe ballet. Dit verhaal was geliefd bij de Russen. Hij schreef een bewerking van Hoffmanns verhaal op basis van de vertaling van Alexandre Dumas. Hij liet veel van het origineel weg. Petipa paste het verhaal van Vsevolozsky aan aan de eisen van het ballet. Vsevolozsky zette vervolgens Tsjaikovski onder druk om de muziek voor het ballet te schrijven. Tsjaikovski hield niet van de aanpassing van Hoffmanns verhaal, maar stemde er toch mee in de muziek te schrijven.

Petipa ontwierp de dansen. Hij gaf Tsjaikovski speciale aanwijzingen over hoe de muziek geschreven moest worden. Hij wilde bijvoorbeeld een groot crescendo van 48 maten als de kerstboom in akte 1 steeds hoger werd. Hij schreef dat de muziek voor de "Dans van de Suikerpruimenfee" moest klinken als waterdruppels die in een fontein spatten.

In maart 1892 was de muziek bijna compleet. Tsjaikovski nam de "Dans van de Suikerpruimenfee", de "Wals van de Bloemen" en andere nummers uit het ballet om de 20 minuten durende Notenkrakersuite te vormen. Het werd voor het eerst gespeeld voor de Russian Musical Society. De leden van de vereniging waren er dol op. De Notenkraker Suite wordt vandaag de dag nog steeds gespeeld.

Tsjaikovski voltooide de muziek voor het ballet in april 1892. De repetities begonnen in september 1892. Petipa werd ziek en zijn assistent Lev Ivanov voltooide de dansen. Het ballet werd voor het eerst opgevoerd op 18 december 1892 in het Mariinsky Theater in Sint-Petersburg. Tsjaikovski's eenakter Iolanta werd gespeeld voordat het doek opging voor De Notenkraker. De voorstelling eindigde in 1893 na elf voorstellingen.

 
Titelpagina van de Alexandre Dumas vertaling van het verhaal met Clara, Fritz en Drosselmeyer erop. Het ballet was gebaseerd op deze vertaling.  

Later

In 1919 voerde choreograaf Alexander Gorsky een productie op. Hij knipte de Suikerpruimfee en haar Cavalier eruit en gaf hun dansen aan Clara en de Notenkrakerprins. Zij werden nu gespeeld door volwassenen in plaats van kinderen. Een ingekorte versie van het ballet werd voor het eerst buiten Rusland opgevoerd in de Koninklijke Opera van Boedapest in 1927.

In 1934 voerde Vasili Vainonen, choreograaf van het Kirov Ballet, een versie van het werk op die ook beïnvloed was door de kritiek op de oorspronkelijke productie. Hij castte ook volwassen dansers in de rollen van Clara en de prins, zoals Gorsky had gedaan. De versie van Vainonen beïnvloedde verschillende latere producties. De kennis van de choreografie verspreidde zich doordat veel dansers na de Russische Revolutie naar het westen trokken.

De eerste volledige uitvoering buiten Rusland vond plaats in Engeland in 1934. Hij werd opgevoerd door Nicholas Sergeyev bij het Vic-Wells Ballet. Het gebruikte een versie van Petipa's oorspronkelijke choreografie. Sinds 1952 wordt het ballet daar jaarlijks opgevoerd.

 

Plot

Het ballet speelt zich af in Duitsland aan het begin van de 19e eeuw. Het doek gaat op voor een kerstavondfeest in huize Silberhaus. De gasten arriveren. De kinderen krijgen hun cadeautjes en dansen door de kamer.

De deur gaat open. Een vreemd mannetje genaamd Drosselmeyer komt de kamer binnen. Hij is een speelgoedmaker. Hij is ook de peetvader van Clara Silberhaus. Hij heeft vier dansende poppen voor de kinderen en een speciale verrassing voor Clara. Het is een notenkraker. Ze is er dol op, maar haar broer Fritz maakt hem per ongeluk kapot. Ze legt de notenkraker in haar poppenbedje om beter te worden.

Het feest eindigt en iedereen vertrekt. Clara en haar familie gaan naar bed. Clara sluipt terug naar de kamer. Ze moet zeker weten dat haar Notenkraker rustig ligt te rusten. Plotseling beginnen er muizen door de kamer te rennen. De poppen, de tinnen soldaatjes en al het andere speelgoed komen tot leven om de muizen te bestrijden.

De kerstboom wordt hoger en hoger. De Notenkraker springt uit het poppenbed om met de Muizenkoning te vechten. Wanneer de Notenkraker in gevaar is, redt Clara zijn leven door haar pantoffel naar de Muizenkoning te gooien. De Muizenkoning rent met alle andere muizen de kamer uit.

De Notenkraker wordt een menselijke prins. Clara en de Notenkrakerprins vertrekken door de besneeuwde bossen naar het magische Land van Snoepjes. De mooie Suikerpruimenfee regeert dit land. Zij verwelkomt de twee kinderen en beveelt haar onderdanen voor hen te dansen. Er worden dansen over koffie, thee en chocolade gepresenteerd. Er worden nog vele andere dansen opgevoerd. Het ballet eindigt met iedereen die een wals danst.

 
Marius Petipa schreef het libretto voor het ballet en ontwierp de dansen.  

Structuur

• Ouverture

Akte I: Tableau 1

• Nr.1 Scène (De kerstboom)
• Nr.2 maart
• Nr.3 Kindergala en dans van de ouders
• Nr.4 Dansscène (Aankomst van Drosselmeyer)
• Nr.5 Scène en Opa dansen
• Nr.6 Scène (Clara en de notenkraker)
• Nr.7 Scène (De strijd)

Akte I: Tableau 2

• Nr.8 Scène (Een dennenbos in de winter)
• Nr.9 Wals van de sneeuwvlokken

Akte II: Tableau 3

• Nr.10 Scène (Het Koninkrijk der Snoepjes)
• Nr.11 Scène (Clara en de notenkrakerprins)
• Nr.12 Divertissement:

a. Chocolade (Spaanse dans)

b. Koffie (Arabische dans)

c. Thee (Chinese dans)

d. Trepak (Russische dans)

e. Dans van de rietpijpen

f. Moeder Gigogne en de Clowns

• Nr.13 Bloemenwals
• Nr.14 Pas de Deux (Sugar Plum Fairy en Prins Coqueluche)
• Nr.15 Slotwals en Apotheose

 

Ontvangst

De kritiek op het ballet was gemengd. Een deel vond het een nobele compositie, met voorbeeldige thema's en emotie, maar velen dachten daar anders over. Russische balletmannen hielden van deskundige volwassen dansers en de grote cast van kinderen werd kritisch aangevallen. Eén persoon klaagde dat het ballet was "geproduceerd met kinderen voor kinderen". Zelfs de volwassen dansers kwamen onder vuur te liggen. Eén persoon vond bijvoorbeeld de danseres die de pop in akte 1 speelde "aardig", terwijl een ander haar "smakeloos" vond.

Eén criticus klaagde dat het ballet van slechte smaak was omdat de personages in akte 2 leken op voedsel uit een banketbakkerij. Een ander klaagde dat Ivanovs "Wals van de Sneeuwvlokken" was overgenomen uit balletten van Petipa. Tsjaikovski echter vond de enscenering erg mooi, zo mooi dat zijn ogen er moe van werden.

Sommige mensen waren verbaasd dat Tsjaikovski iets met het ballet te maken had. Ze vonden De Notenkraker dwaas. Ze schaamden zich dat de grote componist er de hand in had gehad. Op de eerste avond echter riep Tsaar Alexander III Tsjaikovski bij zich in de koninklijke loge om hem te feliciteren met de muziek.

De kranten waren verdeeld over de waarde van het ballet. De St. Petersburg Gazette schreef: "dit ballet is het vervelendste dat ooit gezien is ... ver verwijderd van wat balletmuziek zou moeten zijn." De St. Petersburg News-sheet schreef: "Het is moeilijk te zeggen welk nummer het grootste is, want alles van begin tot eind is prachtig." The New Age schreef dat Tsjaikovski's orkestschrift het werk van een genie was. Een balletliefhebber vond De Notenkraker het grootste van de drie balletten die Tsjaikovski had geschreven.

 
De Notenkraker werd voor het eerst opgevoerd in 1892 in het Mariinsky Theater in Sint-Petersburg, Rusland. Deze foto toont het theater vóór 1917  

Post-Premier

De eerste versie van het ballet eindigde in januari 1893. Toen in 1917 de Russische Revolutie uitbrak, kwamen veel balletdansers zonder werk te zitten. Zij gingen naar Europa. Ze spraken met hun nieuwe vrienden in Europa over De Notenkraker. Hier en daar werden enkele selecties opgevoerd. In 1940 gebruikte Walt Disney een deel van de muziek in zijn film Fantasia. In 1944 werd de Notenkraker opgevoerd bij het San Francisco Ballet door William Christensen, de 'allereerste avondvullende' voorstelling op kerstavond. W.Christensen werd de grootvader van het Amerikaanse Ballet genoemd, geboren (1902-2001) in Brigham City, Utah. Hij had in 1938 het San Francisco Ballet opgericht. Later richtte hij de balletafdeling aan de Universiteit van Utah op in 1951, de eerste in zijn soort, en Ballet West in 1963. De creatie van Mr. C heeft een 75e verjaardag tijdens het seizoen 2019-2020. In 1954 voerde George Balanchine De Notenkraker op in New York City. De mensen vonden het mooi. Toen het in 1957 en 1958 op televisie werd uitgezonden, werd het ballet bekender dan ooit. Balanchine's televisie Notenkraker had genoeg plezier voor mensen die nog nooit een ballet hadden gezien, en genoeg dans om de balletliefhebbers die ernaar keken te behagen. In de jaren 1960 begonnen kleine balletgezelschappen De Notenkraker te produceren omdat het veel geld kon opleveren en zo het gezelschap in bedrijf kon houden.

 

Moderne tijden

Tegenwoordig wordt De Notenkraker door veel mensen over de hele wereld opgevoerd en gezien. Jennifer Fisher wijst erop dat het "het populairste en vaakst opgevoerde ballet ter wereld" is. In Noord-Amerika is het op veel plaatsen een jaarlijks terugkerend evenement. Ouders en kinderen nemen deel aan het ballet en dansen erin. Getrainde ballerina's dansen zij aan zij met kinderen die alleen maar leren dansen. Ouders werken aan kostuums en decors. Plaatselijke beroemdheden spelen kleine figuranten.

In de loop der jaren zijn er vele aanpassingen van het ballet geweest. In de Verenigde Staten zijn er bijvoorbeeld hula, tapdans, reggae, rolstoel, dance-along, ijs en drag versies. In Canada zijn er hockeybewerkingen. Producten zoals Notenkrakerpoppen, zeepjes, etenswaren en kleding worden vóór de voorstelling in de theaters verkocht.

Balletliefhebbers zetten vraagtekens bij de hedendaagse versimpeling (oversimplificatie) van De Notenkraker om het toegankelijk te maken voor de massa. De redenen waarom het ballet oorspronkelijk in Rusland niet werd gewaardeerd (de vele kinderdansers, het ongelijke verhaal) lijken de redenen te zijn waarom het ballet in Noord-Amerika zo'n groot succes is geworden. Amerikanen zien hun kinderen graag op het toneel en het verhaal lijkt sterk op de verhalen van lompen naar rijkdom waar Amerikanen van houden. Sommige mensen klagen echter over de stereotypen van kinderen in akte 1 (jongens zijn stout, meisjes zijn aardig) en ook over de stereotypen van Arabieren en Chinezen in akte 2.

 
Bij de eerste voorstelling verscheen de zeventienjarige Sergei Legat als de Notenkraker, de twaalfjarige Stanislava Stanislavovna Belinskaya als Clara, en een ongeïdentificeerde kinderdanser als Peperkoekman.  

Muziek

Instrumentatie

Tsjaikovski schreef De Notenkraker voor een orkest van strijkers, houtblazers, koperblazers en slagwerk. Aan dit orkest voegde hij een celesta toe voor de "Dans van de Suikerpruimenfee" in akte 2 en kinderinstrumenten - trommels, trompetten, bekkens, vogelgeluiden, fluitjes en een rammelaar - voor het kerstfeest in akte 1. De instrumenten werden speciaal besteld en gestemd in opdracht van Tsjaikovski. De rammelaar is te horen in de orkestbak wanneer Fritz noten kraakt in akte 1, en de andere instrumenten zijn te horen wanneer de jongens veel lawaai maken terwijl Clara de gebroken Notenkraker troost.

Tsjaikovski hoopte dat de kinderen de instrumenten op het podium zouden bespelen, maar ze hadden moeite om bij het orkest te blijven. Vanwege de moeite die de kinderen hadden, besloot Tsjaikovski dat ze vrij mochten spelen. Hij vroeg hen niet om zich aan de geschreven muziek te houden. Na de eerste avond stuurde Tsjaikovski zijn dank en mandjes met snoepgoed naar de kinderen van de Keizerlijke Balletschool.

 
Moderne celesta  

Sugar Plum Fairy

De Suikerpruimenfee is een personage in De Notenkraker. De Suikerpruimenfee danst alleen in akte 2 van het ballet. Clara valt in slaap, en de tweede akte zou gezien kunnen worden als Clara's droom. Roland John Wiley denkt echter dat de tweede akte een werkelijkheid is die door Drosselmeyer wordt vormgegeven. De Suikerpruimenfee is de heerseres van het Land van Snoepjes. Zij verwelkomt de Notenkraker Prins en zijn liefde Clara in haar land en beveelt de festiviteiten. Het personage wordt gedanst door een prima ballerina (hoofddanseres), hoewel zij weinig te dansen heeft. Ze wordt vergezeld door een mannelijke danser voor een pas de deux aan het einde van het ballet. Haar nummer in deze pas de deux heet "Dance of the Sugar Plum Fairy".

Dans van de Suikerpruimenfee

	Dans van de Suikerpruimenfee (Links) Schets uit 1892 van het Land van Snoepjes, het huis van de Suikerpruimenfee.
Problemen met het beluisteren van dit bestand? Zie media help.

De "Dans van de Suikerpruimenfee" is een van de beroemdste nummers uit De Notenkraker. Het is geschreven voor de celesta. Dit instrument was nieuw toen de dans werd geschreven. Het ziet eruit als een kleine piano, maar het klinkt als klokken. Tsjaikovski ontdekte de celesta in Parijs in 1891 tijdens een reis naar de Verenigde Staten. Zijn uitgever kocht er een en beloofde de aankoop geheim te houden. Tsjaikovski wilde niet dat Rimsky-Korsakov of Glazunov "er lucht van zouden krijgen en ... het voor mij zouden gebruiken voor ongewone (andere, vreemde) effecten." Petipa wilde dat de muziek van de Suikerpruimenfee zou klinken als waterdruppels die in een fontein spatten. Tsjaikovski dacht dat de celesta het instrument was om dit te doen. De oorspronkelijke passen van de dans zijn onbekend. Antonietta Dell'Era was de eerste die de rol van de Sugar Plum Fairy danste. Het personage heeft heel weinig te dansen, dus Dell'Era stopte een gavotte van Alphonse Czibulka in het ballet. Daarna had ze iets meer te doen.

Opinie historicus

In zijn biografie over Tsjaikovski wijst John Warrack erop dat de grootste zwakte van het ballet het verhaal is. Het stond Tsjaikovski niet toe het ballet muzikaal te ontwikkelen op de manier van Het Zwanenmeer of De schone slaapster. De weinige symfonische passages in het ballet (meestal in akte 1) zijn niet het beste wat Tsjaikovski heeft geschreven. Warrack meent dat de "essentie" van het ballet te vinden is in de afzonderlijke nummers. Tsjaikovski wist dit toen hij de Notenkrakersuite samenstelde om het complete ballet te promoten. Omdat het verhaal zo zwak was en geen symfonische ontwikkeling toeliet, leefde Tsjaikovski zijn smaak voor "schoonheid" uit in de afzonderlijke nummers. Dit maakt De Notenkraker volgens Warrack tot een "geniaal vermaak".

In de biografie Tsjaikovski wijst schrijver David Brown erop dat Tsjaikovski niet gelukkig was met De Notenkraker en tegen zijn vrienden klaagde over de moeilijkheid om het verhaal op muziek te zetten. Brown vraagt zich af waarom Tsjaikovski zich ooit zou laten overhalen om het verhaal te accepteren als onderwerp voor een ballet. Hij wijst erop dat Het Zwanenmeer en Doornroosje "dramatisch vlezig en diep serieus" waren, terwijl De Notenkraker "afgezaagd ... [en] zinloos." Het ballet heeft geen echt hoogtepunt schrijft hij. Vervolgens vraagt hij: "Waar ging het eigenlijk om? De Notenkraker is zinloos in de diepste zin van het woord." Hij besluit dat het ballet het "meest inconsequente" van alle volwassen theaterwerken van de componist is, en "de dramatische structuur het minst bevredigende". Hoewel Brown nooit zijn goedkeuring geeft aan De Notenkraker, vindt hij dat Tsjaikovski opmerkelijk werk heeft geleverd, ondanks de "ontstellende beperkingen van het onderwerp".

 
De Sugar Plum Fairy en haar Cavalier maken hun buiging bij het Royal Ballet