Geschiedenis van het schaakspel

De geschiedenis van het schaakspel gaat bijna 1500 jaar terug. Het spel ontstond in Noord-India in de 6e eeuw na Christus en verspreidde zich naar Perzië. Toen de Arabieren Perzië veroverden, werd het schaakspel overgenomen door de moslimwereld en vervolgens, via de Moorse verovering van Spanje, verspreid naar Zuid-Europa. Maar in het vroege Rusland kwam het spel rechtstreeks uit de Khanaten (moslimgebieden) in het zuiden.

In Europa veranderden de zetten van de stukken in de 15e eeuw. Het moderne spel begint met deze veranderingen. In de tweede helft van de 19e eeuw begon het moderne toernooispel. In 1883 werden voor het eerst schaakklokken gebruikt, en in 1886 werd het eerste wereldkampioenschap schaken gehouden. In de 20e eeuw werd de schaaktheorie verder ontwikkeld en werd de Wereld Schaak Federatie (FIDE) opgericht. Schaakmachines (programma's die schaken), en schaakdatabanken werden belangrijk.

12de eeuws schaakspel in Islamitische stijl uit Iran. New York Metropolitan Museum of Art.Zoom
12de eeuws schaakspel in Islamitische stijl uit Iran. New York Metropolitan Museum of Art.

12e eeuws schaakspel van het Isle of Lewis (vier koningen)Zoom
12e eeuws schaakspel van het Isle of Lewis (vier koningen)

Een blad uit het Libro de los juegos, Alfonso X van Castilië, ca. 1283Zoom
Een blad uit het Libro de los juegos, Alfonso X van Castilië, ca. 1283

Mijlpalen van het spel

  • 550 NA CHRISTUS: Noordwest India
  • 600 n.Chr.: Eerste duidelijke verwijzing naar schaken, in een Perzisch manuscript, beschrijft dat schaken vanuit India naar Perzië (Iran) komt.
  • ~700AD: Datum van eerste onbetwiste schaakstukken.
  • 800 n.Chr. De Moren brengen schaken naar Spanje en Sicilië.
  • 900 n.Chr.: Vroege Moslim schaakmeesters, as-Suli en al-Lajlaj schrijven werken over de techniek van het schaken.
  • 1000AD: Schaken wijdverspreid in Europa, inclusief Rusland.
  • 1300 n.Chr.: Eerste Europese commentaren op schaken in preken en verhalen.
  • 1475-1500AD: Geboorte van het moderne spel: vooral nieuwe zetten voor koningin en loper.
  • 1495: Eerste gedrukte schaakboek.
  • 1497: Eerste gedrukte schaakboek dat tot de dag van vandaag bewaard is gebleven.
  • 1600: Eerste professionele speler-schrijvers.
  • 1780s: Eerste meesterspelen die werden opgenomen terwijl ze werden gespeeld.
  • 1836: Eerste schaakmagazine.
  • 1849: Eerste Amerikaanse schaaktoernooi.
  • 1851: Eerste internationale schaaktoernooi.
  • 1866: Eerste wedstrijd die met de klok wordt bijgehouden.
  • 1883: Eerste toernooi dat speciaal ontworpen schaakklokken gebruikt.
  • 1886: Eerste erkende wereldkampioenschap wedstrijd.

De oorsprong van het spel

De voorlopers van het schaakspel zijn ontstaan in Noord-India tijdens het Gupta-rijk, waar de vroege vorm in de 6e eeuw bekend stond als Chaturanga. Dit betekent 'de vier divisies', d.w.z. infanterie, cavalerie, olifanterie en strijdwagen, vertegenwoordigd door de stukken die zouden evolueren tot respectievelijk de moderne pion, paard, loper en toren. p173; p74

Perzisch en Arabisch schaken

In Sassanidisch Perzië rond 600 werd de naam Chatrang en werden de regels verder ontwikkeld, en begonnen de spelers Shāh! (Perzisch voor 'koning') als de koning van de tegenstander bedreigd werd, en Shāh māt! (Perzisch voor 'de koning is af') wanneer de koning niet aan een aanval kon ontkomen. Deze uitroepen bleven in het schaakspel bestaan toen het zich naar andere landen verspreidde.

Het spel werd na de islamitische verovering van Perzië overgenomen door de moslimwereld, waarbij de stukken grotendeels hun Perzische namen behielden; in het Arabisch betekent "māt" of "māta" مَاتَ "gestorven", "is dood". In het Arabisch werd het spel Shatranj. In alle andere talen is de naam van het spel ofwel afgeleid van shatranj ofwel van shah.

Wijzigingen in de namen van stukken

De volgende tabel geeft een indruk van de veranderingen in de namen en het karakter van schaakstukken, naarmate ze overgingen van de ene cultuur naar de andere, van India via Perzië naar Europa:p221

Veranderingen in de Arabische namen van stukken vonden plaats gedurende verscheidene eeuwen nadat het spel in Europa aankwam. Het meest veranderd waren de stukken die in Europa geen equivalent hadden, zoals de olifant (eh-l-fh-ant), de visier (een adviseur: de firzan of wazir), en de strijdwagen (rukhkh). De grootste verscheidenheid aan namen gold voor de olifant,p424 die in Europa niet werd gezien en dus ook niet in de oorlog werd gebruikt. In Spanje bleven de aan het Arabisch ontleende namen eeuwenlang bestaan (alfil, aufin, orfil...). Uiteindelijk gebruikten alle landen behalve Frankrijk een woord voor "bisschop". Op soortgelijke wijze werd vizir uiteindelijk "koningin", en werd de strijdwagen een woord voor "kasteel". Behalve, dat wil zeggen, in het Engels, waar "toren" duidelijk een versie is van "rukh". Let wel: de volgende tabel geeft niet al deze ingewikkelde veranderingen weer.

Sanskriet, Perzisch, Arabisch en enkele moderne Europese namen voor schaakstukken

Sanskriet

Perzisch

Arabisch

Engels

Spaans

Frans

Italiaans

Raja (Koning)

Shah

Shah

King

Rey

Roi

Re

Mantri (Minister)

Vazir/Vizir

Wazir/Firzān

Queen

Reina

Reine

Regina

Hasty/Gajah (olifant)

Pil

Al-Fil

Bisschop

Alfil

Fou

Alfiere

Ashva (paard)

Asp

Fars/Hisan

Knight

Caballo

Cavalier

Cavallo

Ratha (strijdwagen)

Rukh

Rukh

Rook

Torre

Tour

Torre

Padati (voetsoldaat)

Piadeh

Baidaq

Pawn

Peón

Pion

Pedone

Europa en het Oosten

Het spel bereikte West-Europa en Rusland via ten minste drie routes, de vroegste in de 9e eeuw. Tegen het jaar 1000 had het zich over heel Europa verspreid. Het werd in de 10e eeuw door de Moren geïntroduceerd op het Iberisch schiereiland en werd beschreven in een beroemd 13e eeuws manuscript over shatranj, backgammon en dobbelen, het Libro de los juegos.

Boeddhistische pelgrims, handelaren langs de Zijderoute en anderen brachten het naar het Verre Oosten, waar het werd omgevormd tot een spel dat vaak op het snijpunt van de lijnen van het bord werd gespeeld in plaats van binnen de vierkanten. Chinees schaak en Shogi zijn de belangrijkste van de oosterse schaakvarianten. Het waren echter de veranderingen in middeleeuws Europa die tot ons moderne spel hebben geleid. p71

Ook Libro de los juegos, Alfonso X van Castilië, toont Christen vs MoslimZoom
Ook Libro de los juegos, Alfonso X van Castilië, toont Christen vs Moslim

Regel veranderingen

Het schaakspel bestaat eigenlijk uit twee spelen. Er is het oorspronkelijke Indo-Arabische spel, en er is het moderne spel, meestal "internationaal schaak" genoemd. De overgang tussen de twee vond plaats tijdens de overgang van de middeleeuwse wereld naar de moderne wereld, in het Europa van later in de 15e eeuw. In feite was het nieuwe schaakspel een van de eerste onderwerpen die werden gekozen voor de nieuwe technologie van de boekdrukkunst.

Het Indo-Arabische spel

Dilaram Probleem,
ca. 10e eeuw

Start of chess board.

a8 black king

b8 black rook

c8 black king

d8 black king

e8 black king

f8 black king

g8 black king

h8 black king

a7 black king

b7 black king

c7 black king

d7 black king

e7 black king

f7 black king

g7 black king

h7 black king

a6 black king

b6 black king

c6 black king

d6 black king

e6 black king

f6 white pawn

g6 white pawn

h6 black king

a5 black king

b5 black king

c5 black king

d5 black king

e5 black king

f5 black king

g5 black king

h5 black king

a4 white king

b4 black king

c4 black knight

d4 black king

e4 black king

f4 black king

g4 white knight

h4 white rook

a3 black king

b3 black king

c3 black king

d3 black king

e3 black king

f3 black king

g3 black king

h3 white bishop

a2 black king

b2 black rook

c2 black king

d2 black king

e2 black king

f2 black king

g2 black king

h2 black king

a1 black king

b1 black king

c1 black king

d1 black king

e1 black king

f1 black king

g1 black king

h1 white rook

End of chess board.

Wit aan zet en wint. Dit is een typisch voorbeeld van een shatranj probleem of Mansuba. Zwart dreigt mat met een van beide torens; maar omdat de al-fil naar het derde veld op de diagonaal kan springen, wint wit door 1.Rh8+ Kxh8 2.Af5+ Kg8 3.Rh8+ Kxh8 4.g7+ Kg8 5.Nh6#

In het vroege schaakspel waren de zetten van de stukken:p224 e.v.

  • Shāh: als Koning nu.
  • Firzān: één vierkant diagonaal per keer (in tegenstelling tot moderne Q).
  • Fīl: twee velden diagonaal (niet meer of minder), maar kon over een tussenliggend stuk springen (in tegenstelling tot modern B). Deze zet betekende dat een individuele fīl slechts naar acht velden op het bord kon gaan, en geen enkele fīl kon ooit een andere fīl aanvallen. p226
  • Als ridder nu.
  • Rukh: als Rook nu.
  • Pion: één veld naar voren (niet twee), slaan één veld diagonaal naar voren; alleen tot firzān bevorderd.

De partij kon gewonnen worden door 1. De koning te dekken; 2. Een patstelling te geven; 3. Alle stukken van de tegenstander te slaan. Hierdoor bleef het aantal remises beperkt.

Veranderingen in Europa

In Europa kregen sommige stukken nieuwe namen:

  • Mantri/Firzan/Vizir > Koningin, misschien omdat het naast de Koning begint.
  • Fīl > Aufin > Bisschop, omdat zijn twee punten leken op een bisschopsmijter; In het Frans fou; en anderen. Zijn Latijnse naam alfinus werd op verschillende manieren geherinterpreteerd.

Ongeveer 500 jaar nadat het schaakspel voor het eerst Europa bereikte, werden, na enkele kleinere experimenten, grote veranderingen aangebracht in de manier waarop de stukken bewogen. Het effect was om het begin van het spel sneller te laten verlopen, en de tegengestelde stukken eerder met elkaar in contact te brengen. De veranderingen waren:

  • Een pion die twee velden vooruit gaat in zijn eerste zet. Dit leidde tot de en passant regel: een pion die zo geplaatst was dat hij de vijandelijke pion had kunnen slaan als hij één veld vooruit was gegaan, mocht deze slaan op het gepasseerde veld.
  • Koning sprong een keer, om de koning sneller veilig in een hoek te zetten. Dit leidde uiteindelijk tot rokade.
  • De koningin. Dit stuk heette firzān, van het Perzische woord voor raadgever. Haar bewegingsvrijheid was beperkter dan die van de koning, want zij kon slechts één veld op de diagonalen bewegen. p225
    • Een vroege toevoeging aan haar beweging: een eerste zet van twee velden met sprong, diagonaal. Dit recht werd soms uitgebreid tot een nieuwe koningin gemaakt door een pion te promoveren. Het stuk werd dan de fers genoemd.
    • Het moderne schaak kenmerkt zich door de koningin over de hele lengte van de partij te bewegen, langs diagonalen en rijen en bestanden. Het is zo'n enorme verandering dat een Franse commentator het nieuwe spel eschés de la dame enragée (~ het waanzinnige koninginnespel) noemde, en de Italianen noemden het spel schacci alla rabioso (~woedend schaak). p328 Inderdaad, de verandering van een beperkte raadgever naar een onbeperkte koningin kan niet worden begrepen als onderdeel van het oorspronkelijke oorlogsspel. Zij kan slechts worden begrepen als een poging om het spel als sport te verbeteren.

Deze veranderingen maakten het grootste deel van de oudere schaakcultuur overbodig. De langzame ontwikkeling in de openingen werd vervangen door gambieten en snelle aanvallen. De relatieve waarden van de stukken zijn veranderd. p228 De partij kan nu alleen nog gewonnen worden door mat of berusting van een van de spelers. Oorspronkelijk werd dit niet als een probleem gezien, maar naarmate de techniek verbeterde, nam ook het aantal remises toe. Dit werd een punt van discussie in het begin van de 20e eeuw. Het beperkte aantal manieren om te winnen veranderde wat de spelers nodig hadden om in het eindspel te winnen; veel eindspelen die met de oude regels gewonnen konden worden, werden nu remise.

Bewijsmateriaal in druk en manuscripten

Het eerste gedrukte werk over schaken dat tot op de dag van vandaag bewaard is gebleven, is Luis de Lucena's Arte de axedres, gedrukt in Salamanca, Spanje. Het kan worden gedateerd op 1496 of 1497.p73 Het presenteert een aantal schaakproblemen, waarvan sommige in de oude regels (del viejo), sommige in de nieuwe regels (dela dama) staan. Dit suggereert dat de overgang nog niet helemaal voltooid is, en dat sommige lezers misschien niet op de hoogte waren van de nieuwe regels. In 1512, toen Damiano zijn Questo libro e da imparare giocare a scachi in Rome publiceerde, stonden daarin alleen problemen met de nieuwe regels, en wordt het middeleeuwse spel niet genoemd. Hetzelfde geldt voor het manuscript uit Gottingen, dat waarschijnlijk in Spanje of Portugal is geschreven. Hoewel men beweert dat het eerder is, suggereert de inhoud dat het niet vóór 1500 is geschreven.p74 Engeland en Duitsland ontvingen het hervormde spel rond 1530. Daarna was het oude spel effectief dood - in ieder geval in Europa. Een versie van het oude spel overleefde in India tot voor kort.

Krishna en Radha spelen chaturanga op een 8x8 AshtāpadaZoom
Krishna en Radha spelen chaturanga op een 8x8 Ashtāpada

Bladzijde uit het 14e eeuwse Perzische manuscript Een verhandeling over schakenZoom
Bladzijde uit het 14e eeuwse Perzische manuscript Een verhandeling over schaken

Middeleeuws IJslands spel. De stukken zijn vereenvoudigd en abstract, misschien beïnvloed door Arabische reeksen, of gewoon door de eenvoud van vervaardiging.Zoom
Middeleeuws IJslands spel. De stukken zijn vereenvoudigd en abstract, misschien beïnvloed door Arabische reeksen, of gewoon door de eenvoud van vervaardiging.

Aan het andere uiteinde, een middeleeuwse schaakbisschop. Italië, 12e-15e eeuw.Zoom
Aan het andere uiteinde, een middeleeuwse schaakbisschop. Italië, 12e-15e eeuw.

Theorie van het spel

De moderne schaaktheorie kwam traag tot stand. Na de nieuwe zetten van de stukken, besteedden de spelers hun tijd aan het spelen van gambieten, en probeerden elkaar mat te zetten. De partijen van Gioacchino Greco (1600- ~1634) laten dit duidelijk zien. De eerste ideeën over hoe indirect te winnen, 'positioneel', begonnen bij Philidor. Het moderne schaken kent veel indirecte manoeuvres van een soort die de oude Arabische spelers begrepen zouden hebben. Zij konden niet direct aanvallen, omdat hun Alfil en Firzān (onze loper en koningin) zo weinig zetten hadden.

Een interessant feit is dat de Arabieren hun spel in dezelfde drie fasen verdeelden als wij vandaag de dag doen: opening, middenspel en eindspel. p234

Tabiyat

Bij het begin van een partij deden de Arabische meesters een aantal zetten voordat de stukken met de tegenpartij in contact waren.

"Het resultaat hiervan was dat... de eindstelling van de opening de belangrijkste was om te onthouden. Vandaar dat we in bijna alle oudere islamitische schaakwerken... een verzameling type-stellingen vinden, elk met zijn eigen kenmerkende naam. Deze [worden] aanbevolen aan de speler als modellen voor zijn imitatie. Diagrammen van deze type-posities waren een vast onderdeel van Arabische schaakwerken tot in de 17e eeuw. Deze posities werden ta'biya (meervoud: ta'biyat of ta'abi) genoemd... wat vertaald kan worden als slag-stelling". p234-5

Veranderingen in de waarden van de stukken

Relatieve waarden van de stukken

Shatranj

waarde

Modern

waarde

Baidaq

1

Pawn

1

Faras

4

Knight

3

Fīl

1.5

Bisschop

3

Rūkh

6

Rook

5

Firz

2

Queen

9

De tabel, die ruwweg gebaseerd is op de controle van de velden, suggereert dat het moderne spel ongeveer 20% meer kracht op het bord gebruikt dan het oudere spel. Dit is echter een onderschatting, omdat de tabel geen rekening houdt met rokade, noch met de aanvankelijke facultatieve dubbele zet van de pion. Ook is de pionpromotie tot de nieuwe koningin enorm belangrijk wanneer deze plaatsvindt. Er kan geen exacte waarde aan deze elementen worden toegekend, maar misschien wordt in het moderne spel tot een derde meer kracht gebruikt dan in het oorspronkelijke spel. Ook de snelle ontwikkeling van de stukken maakt de opening veel belangrijker in het moderne spel.

Bewijs uit de archeologie

Afzonderlijke stukken die in de archeologie worden gevonden, worden zelden als schaakstukken beschouwd; het zijn veel waarschijnlijker algemene kunstvoorwerpen. Groepen van kleine voorwerpen zijn waarschijnlijker schaakstukken als er meer dan twee soorten van zijn. Veel bordspellen hebben twee soorten stukken gebruikt, maar alleen schaak gebruikt zes verschillende soorten. Bij een opgraving worden misschien niet alle zes vormen gevonden, maar meer dan twee is een aanwijzing voor schaken. Als de vormen karakteristieke schaakfiguren hebben (voetsoldaten, koningen, man te paard) is dit nog overtuigender.

Het bewijs uit de archeologie komt vooral van de ontdekking van vroege schaaksets, en ook van rotskunst: houtsnijwerk (petroglyfen) en schilderingen op rotsen.

Afrasiab

De vroegste schaakstukken die zijn gevonden, zijn afkomstig uit de collectie van Afrasiab. In 1977 heeft de Academie voor Archeologie van Oezbekistan opgravingen verricht in Afrasiab, bij Samarkand. p15p58 Samarkand is een van de oudste bewoonde steden ter wereld, en is bij tijden een van de grootste steden van Centraal-Azië geweest. Samarkand ligt op de handelsroute tussen China en het Middellandse-Zeegebied (de Zijderoute), en het is dus een logische plaats voor een handelaar om wat van zijn kostbare goederen op te slaan.

Tot de vondsten van Afrasiab behoren zeven schaakstukken. Ze zijn zwaar versleten, maar ze omvatten: twee voetsoldaten met schilden en korte zwaarden (= onze pionnen); een oorlogsolifant met kettingpantser en een berijder in volledige gevechtsuitrusting (= onze bisschop); een vizier (= onze koningin) met twee paarden met gewapende berijder; twee bereden ruiters met zwaard en schild (= ridders); en de sjah, op een strijdwagen met drie paarden, die een mace-achtig symbool van macht vasthoudt (= onze koning). Dat zijn vijf van de zes soorten stukken, en volkomen overtuigend als een schaakspel. De rukh (toren) is ook bekend: het toont een drie-paards wagen met twee mannen, een rijdend, en de andere gewapend met zwaard en schild. p61-62

Deze groep is gedateerd in de 7e-8e eeuw, en stamt waarschijnlijk uit het einde van het Sassanidische Rijk, net voor de Arabische verovering. Ze zijn representatief, d.w.z. het zijn kleine houtsnijwerken (hoewel enigszins ruw) van krijgslieden en hun uitrusting. Later werden de Arabische sets abstracte vormen, in overeenstemming met hun religieuze leer.

Vragen en antwoorden

V: Wat is de oorsprong van schaken?


A: Schaken ontstond in het noorden van India in de 6e eeuw na Christus en verspreidde zich naar Perzië.

V: Hoe verspreidde het schaken zich naar Europa?


A: Schaken werd overgenomen door de moslimwereld en verspreidde zich vervolgens, via de Moorse verovering van Spanje, naar Zuid-Europa. In het vroege Rusland kwam het spel rechtstreeks uit de Khanaten (moslimgebieden) in het zuiden.

V: Wanneer is het moderne toernooispel begonnen?


A: Het moderne toernooispel begon in de tweede helft van de 19e eeuw.

V: Wanneer werden schaakklokken voor het eerst gebruikt?


A: Schaakklokken werden voor het eerst gebruikt in 1883.

V: Wanneer werd het eerste wereldkampioenschap schaken gehouden?


A: Het eerste wereldkampioenschap schaken werd gehouden in 1886.

V: Welke vooruitgang werd er geboekt in de 20e eeuw?



A: In de 20e eeuw was er vooruitgang in de schaaktheorie en de oprichting van de Wereldschaakbond (FIDE). Bovendien werden schaakmachines (programma's die schaken) en schaakdatabanken belangrijk.

AlegsaOnline.com - 2020 / 2023 - License CC3