Vete
Een vete (uitgesproken als /ˈfjuːd/) (ook wel bloedvete of vendetta genoemd) is een langdurige ruzie of gevecht tussen partijen. In de meeste gevallen zijn er hele families of clans bij betrokken. Mensen worden als schuldig gezien, niet omdat ze iets gedaan hebben, maar omdat ze gezien zijn met andere mensen (die als schuldig worden beschouwd). Dit wordt schuld door associatie genoemd.
Ruzies beginnen omdat de ene partij denkt dat zij door de andere partij is aangevallen, beledigd of anderszins schade heeft geleden. Intense gevoelens van wrok leiden tot de eerste wraakactie, waardoor de andere partij dezelfde gevoelens krijgt. Het geschil wordt vervolgens gevoed door een langdurige cyclus van vergeldingsgeweld. Deze voortdurende cyclus van provocatie en vergelding maakt het erg moeilijk om de vete vreedzaam te beëindigen. Bij vetes zijn vaak familieleden en/of medewerkers van de oorspronkelijke partijen betrokken. Ze kunnen generaties lang duren.
Tot in de vroegmoderne tijd werden vetes beschouwd als legitieme rechtsinstrumenten. De staat of heerser maakte zelfs wetten voor bepaalde aspecten van vetes. Zodra moderne centraliserende staten een monopolie op het legitieme gebruik van geweld lieten gelden en afdwongen, werden vetes illegaal en kreeg het concept zijn huidige negatieve connotatie.
Bloedvetes/vendetta
Een bloedvete is een vete met een cyclus van vergeldingsgeweld, met de familieleden van iemand die is gedood of anderszins onrecht is aangedaan of onteerd. De benadeelde wil dan wraak en doodt de daders of straft hen op andere manieren. Als hij de daders niet kan pakken, doet hij dit met hun familieleden. Historisch gezien wordt het woord vendetta gebruikt voor een bloedvete. Het woord is Italiaans en komt van het Latijnse vindicta, "wraak". In de moderne tijd betekent het woord ook elke andere langdurige vete, waarbij niet noodzakelijkerwijs bloed wordt vergoten.
Geschiedenis van de vendetta
Oorspronkelijk was een vendetta een bloedvete tussen twee families. Familieleden van het slachtoffer wilden wraak nemen voor zijn of haar dood door de daders of enkele van hun familieleden te doden. Meestal houdt het naaste mannelijke familielid van de gedode of onrechtvaardige persoon de vendetta in stand, maar ook andere familieleden kunnen dat doen. Als de dader is verdwenen of al dood is, kan de wraak zich uitstrekken tot andere familieleden.
Vendetta is typisch voor samenlevingen met een zwakke rechtsstaat of in samenlevingen waar de staat zich niet verantwoordelijk acht voor hulp bij dit soort geschillen. In dergelijke samenlevingen zijn familie- en verwantschapsbanden de belangrijkste bron van gezag. Een hele familie wordt verantwoordelijk geacht voor wat een van hen heeft gedaan. Soms kunnen zelfs twee afzonderlijke takken van dezelfde familie ruzie krijgen over een bepaalde kwestie.
Vandaag de dag is de praktijk van vendetta bijna verdwenen in samenlevingen waar rechtshandhaving werkt. Daar straft het strafrecht wetsovertreders.
In het oude Homerische Griekenland werd de praktijk van persoonlijke wraak tegen overtreders als natuurlijk en gebruikelijk beschouwd: "In de Griekse moraal van vergelding is het recht van vendetta ingebed .... Vendetta is een oorlog, zoals oorlog een onbepaalde reeks vendetta's is; en dergelijke wraakacties worden door de goden gesanctioneerd".
De oude Hebreeuwse stammen beschouwden het als de plicht van het individu en de familie om in Gods naam het kwaad te wreken. De persoon die de aanvankelijk agressieve moordenaar ter dood bracht, kreeg een speciale naam: go'el haddam, de bloedader of bloedverlosser (Num. 35: 19, enz.). Er werden zes vluchtsteden gemaakt om een "afkoelingsfase" en een eerlijk proces voor de beschuldigde mogelijk te maken. Zoals de Oxford Companion to the Bible stelt: "Aangezien het leven als heilig werd beschouwd (Gen. 9,6), kon geen enkele hoeveelheid bloedgeld worden gegeven als vergoeding voor het verlies van het leven van een onschuldig persoon; het moest 'leven voor leven' zijn (Exod. 21,23; Deut. 19,21)".
Volgens de mediëvist Marc Bloch "leefden de Middeleeuwen, van begin tot eind, en vooral het feodale tijdperk, in het teken van de particuliere wraak. De verantwoordelijkheid lag natuurlijk vooral bij de benadeelde persoon; wraak werd hem opgelegd als de heiligste plicht ... De eenling kon echter weinig doen. Bovendien was het meestal een dood die gewroken moest worden. In dat geval kwam de familiegroep in actie en ontstond de faide (vete), om het oude Germaanse woord te gebruiken dat zich beetje bij beetje over heel Europa verspreidde - "de wraak van de verwanten die wij faida noemen", zoals een Duitse canonist het uitdrukte. Geen morele verplichting leek heiliger dan deze ... Het hele geslacht, als regel geplaatst onder het bevel van een stamhoofd, nam dus de wapens op om de moord op een van zijn leden of slechts een onrecht dat hij had geleden te bestraffen" (Marc Bloch, trans. L. A. Manyon, Feudal Society, Vol. I, 1965, p. 125-126).
Het Keltische fenomeen van de bloedvete eiste "oog om oog" en mondde meestal uit in moord. Ruzies tussen clans konden in Schotland en Ierland generaties lang duren. Vanwege het Keltische erfgoed van veel blanken in Appalachia werd een reeks langdurige gewelddadige gevechten in het Kentucky en West Virginia aan het eind van de negentiende eeuw gewoonlijk aangeduid als bloedvetes, een tendens die deels te wijten was aan de negentiende-eeuwse populariteit van William Shakespeare en Sir Walter Scott, auteurs die beiden semihistorische verslagen van bloedvetes schreven. Deze incidenten, waarvan de bekendste de Hatfield-McCoy vete was, kwamen tussen de jaren 1880 en het begin van de twintigste eeuw regelmatig voor in de kranten van het oosten van de VS. Hoewel ze destijds als zodanig werden geïnterpreteerd, is er weinig reden om aan te nemen dat deze Amerikaanse voorvallen enig verband hielden met "vetes" in Europa eeuwen eerder.
Tot de wagenrennen in het Byzantijnse Rijk behoorden ook de raceclubs. De Blauwen en de Groenen waren meer dan alleen maar sportteams. Ze kregen invloed op militair, politiek en theologisch gebied. De blauwgroene rivaliteit mondde vaak uit in bendeoorlogen, en het straatgeweld nam toe tijdens het bewind van Justin I. De rellen bereikten een hoogtepunt in de Nika-rellen van 532 na Christus tijdens het bewind van Justinianus I, waarbij bijna de helft van de stad werd verbrand of verwoest en tienduizenden mensen werden gedood.
Het Centraal-Aziatische plateau (ten noorden van China) was ten tijde van de jeugd van Genghis Khan verdeeld in verschillende nomadenstammen of confederaties - waaronder Naimannen, Merkits, Oeigoeren, Tataren, Mongolen en Keraits - die elk op zich prominent waren en vaak onvriendelijk tegen elkaar waren, zoals blijkt uit frequente plunderingen, wraakacties en plunderingen.
In het feodale verleden van Japan handhaafde de Samurai-klasse de eer van hun familie, clan of heer door katakiuchi (敵討ち), oftewel wraakmoorden. Bij deze moorden konden ook familieleden van een dader betrokken zijn. Terwijl sommige vendetta's door de regering werden bestraft, zoals die van de 47 Ronin, kregen andere officiële toestemming met specifieke doelen.
Op de Rijksdag van het Heilige Roomse Rijk te Worms in 1495 werd het recht op het voeren van vetes afgeschaft. De keizerlijke hervorming riep een "eeuwige openbare vrede" (Ewiger Landfriede) uit om een einde te maken aan de woekerende vetes en de anarchie van de roofridders, en stelde een nieuw permanent keizerlijk leger in om die vrede af te dwingen. Het duurde echter nog enkele decennia voordat de nieuwe regeling algemeen werd aanvaard. In 1506, bijvoorbeeld, doodde ridder Jan Kopidlansky iemand in Praag en de stadsraadsleden veroordeelden hem ter dood en lieten hem terechtstellen. Broeder Jiri Kopidlansky wreekte zich door door te gaan met wreedheden.
Gemiddeld stierf meer dan een derde van de Ya̧nomamö-mannen door oorlogsgeweld. De verslagen van missionarissen in het gebied vertellen over voortdurende strijd tussen de stammen om vrouwen of prestige, en bewijzen van voortdurende oorlogsvoering om de slavernij van naburige stammen zoals de Macu vóór de komst van Europese kolonisten en het bestuur.
De Clan Gordon was ooit een van de machtigste clans in Midden-Schotland. Clanvetes en gevechten kwamen regelmatig voor, vooral met Clan Cameron, Clan Murray, Clan Forbes en de Chattan Confederatie.
In Corsica was vendetta een sociale code die Corsicanen verplichtte iedereen te doden die de familie-eer aantastte. Men schat dat tussen 1683 en 1715 bijna 30.000 van de 120.000 Corsicanen het leven lieten door vendetta.
De Maniots, een van de sterkste bevolkingsgroepen van Griekenland, hebben door de geschiedenis heen bij hun buren en vijanden bekend gestaan als onverschrokken krijgers die bloedvetes uitvochten. Sommige vendetta's duurden maanden en soms jaren. De betrokken families sloten zich op in hun torens en als ze de kans kregen, vermoordden ze leden van de andere familie.
Het Baskenland werd in de late middeleeuwen geteisterd door bittere partizanenoorlogen tussen lokale heersende families. In Navarra werden deze conflicten gepolariseerd in een gewelddadige strijd tussen de partijen Agramont en Beaumont. In Biskaje werden de twee belangrijkste strijdende partijen Oinaz en Gamboa genoemd. (Vgl. de Welfen en Ghibellijnen in Italië). Hoge verdedigingswerken ("torens") gebouwd door plaatselijke adellijke families, waarvan er vandaag de dag nog maar weinig over zijn, werden vaak door branden verwoest, soms bij koninklijk besluit.
Leontiy Lyulye, een kenner van de omstandigheden in de Kaukasus, schreef in het midden van de 19e eeuw: "Onder het bergvolk is de bloedvete geen oncontroleerbaar permanent gevoel zoals de vendetta is onder de Corsicanen. Het is eerder een verplichting opgelegd door de publieke opinie." In de Dagestaanse aul Kadar duurde zo'n bloedvete tussen twee antagonistische clans bijna 260 jaar, van de 17e eeuw tot de jaren 1860.
Een alternatief voor vete was bloedgeld (of weregild in de Noorse cultuur), dat betaling van de een of andere soort eiste van degenen die verantwoordelijk waren voor een onrechtmatige dood (zelfs een ongeluk). Als deze betalingen niet werden gedaan of werden geweigerd door de beledigde partij, ontstond een bloedvete.
Vendetta in de moderne tijd
Vendetta wordt naar verluidt nog steeds beoefend in sommige gebieden in Frankrijk (vooral Corsica) en Italië (vooral Sicilië, Sardinië, Campanië, Calabrië, Apulië en andere gebieden in Zuid-Italië), op Kreta (Griekenland), onder Koerdische clans in Irak en Turkije, in Noord-Albanië, onder Pashtuns in Afghanistan, onder Somalische clans, over land in Nigeria, in India (een kaste-gerelateerde vete tussen rivaliserende hindoegroepen), tussen rivaliserende stammen in de Noordoost-Indiase staat Assam, tussen rivaliserende clans in China en de Filippijnen, tussen de Arabische bedoeïenen en Arabische stammen die de bergen van Jemen bewonen en tussen sjiieten en soennieten in Irak, in Zuid-Ethiopië, tussen de hooglandstammen van Nieuw-Guinea, in Svaneti, in de berggebieden van Dagestan, veel noordelijke gebieden van Georgië en Azerbeidzjan, een aantal republieken in de noordelijke Kaukasus en hoofdzakelijk onder Tsjetsjeense teips waar degenen die vergelding zoeken de plaatselijke wetshandhavingsautoriteit niet aanvaarden of respecteren. Vendetta's worden over het algemeen in de hand gewerkt door een vermeende of feitelijke onverschilligheid van de plaatselijke rechtshandhaving.
In Albanië is de bloedvete op het platteland teruggekeerd na meer dan 40 jaar te zijn afgeschaft door de Albanese communisten onder leiding van Enver Hoxha. Meer dan 5.500 Albanese families zijn momenteel verwikkeld in bloedvetes. Er zijn nu meer dan 20.000 mannen en jongens die leven onder een voortdurend doodvonnis vanwege bloedvetes. Sinds 1992 zijn ten minste 10.000 Albanezen gedood als gevolg van bloedvetes.
Wederzijdse vendetta kan zich ontwikkelen tot een vicieuze cirkel van verdere moorden, vergelding, tegenaanvallen en totale oorlogsvoering die kan eindigen in de wederzijdse uitroeiing van beide families. Vaak wordt de oorspronkelijke oorzaak vergeten en blijven de vetes voortduren, simpelweg omdat men denkt dat er altijd al een vete is geweest.
Er is een scène in The Godfather, waarin Michael Corleone, die zich in Sicilië verstopt voor de Amerikaanse politie, met zijn twee lijfwachten door een dorp loopt. Michael vraagt: "Waar zijn alle mannen?" De lijfwacht antwoordt: "Ze zijn allemaal dood door vendetta's."
In het spel Grand Theft Auto: Liberty City Stories van Rockstar is een van de belangrijkste thema's in de plot de voortdurende rivaliteit en vendetta's tussen Italiaanse maffiafamilies in Liberty City (gebaseerd op New York City).
Sommige bendeoorlogen tussen georganiseerde misdaadgroepen zijn in feite vormen van vendetta, waarbij de criminele organisatie (zoals de maffia-"familie") de plaats heeft ingenomen van bloedverwanten.
Op het platteland van Jemen is het staatsgezag zwak en worden geschillen tussen stammen vaak met geweld opgelost.
De verdedigingstorens gebouwd door strijdende clans van Svaneti, bergen van de Kaukasus.
Een versterkte toren die wordt gebruikt als schuilplaats voor mannen die betrokken zijn bij een bloedvete en kwetsbaar zijn voor een aanval. Thethi, Noord-Albanië.
Literatuur
- Jonas Grutzpalk: Bloedvete en moderniteit. De theorie van Max Weber en Émile Durkheim. In: Journal of Classical Sociology 2 (2002); p. 115-134.[1] Archived 2011-07-19 at the Wayback Machine.
Vragen en antwoorden
V: Wat is een vete?
A: Een vete is een langdurige ruzie of gevecht tussen partijen, waarbij meestal hele families of clans betrokken zijn.
V: Hoe speelt schuld door associatie een rol bij vetes?
A: Bij vetes worden mensen als schuldig beschouwd, niet omdat zij iets gedaan hebben, maar omdat zij gezien zijn met andere mensen die als schuldig worden beschouwd. Dit wordt schuld door associatie genoemd.
V: Wat veroorzaakt de eerste wraak in een vete?
A: Intense gevoelens van wrok veroorzaken de eerste wraak in een vete, wanneer de ene partij denkt te zijn aangevallen, beledigd of op een andere manier te zijn benadeeld door de andere partij.
V: Hoe moeilijk is het om een vete vreedzaam te beëindigen?
A: Het kan heel moeilijk zijn om een vete vreedzaam te beëindigen door de voortdurende cyclus van provocatie en vergelding die de vete voedt.
V: Wie anders dan de oorspronkelijke partijen kunnen bij een vete betrokken raken?
A: Familieleden en/of medewerkers van de oorspronkelijke partijen kunnen bij een vete betrokken raken.
V: Hoe lang kan een vete duren?
A: Een vete kan generaties lang duren.
V: Was een vete ooit legitiem?
A: Tot het begin van de moderne tijd werd het hebben van en deelnemen aan een vete als legitiem beschouwd en waren er zelfs wetten aan verbonden.
