Jan zonder Land

Familiegeschiedenis

Als vierde zoon van Henri II kon John geen erfenis verwachten. Hendrik II verdeelde zijn land onder zijn zonen voordat Johannes was geboren. Later werd verwacht dat John Ierland als koninkrijk zou krijgen. Henry's andere zonen waren het hier absoluut niet mee eens. Toen Hendrik stierf, kreeg de broer van Johannes, Richard, alle bezittingen van Hendrik, en Johannes aanvaardde Ierland als een feodaal bezit van Richard. Zijn familieleven was tumultueus, omdat zijn oudere broers allen betrokken raakten bij opstanden tegen Hendrik. Zijn moeder, Eleanor, werd door Hendrik in 1173 gevangen genomen, toen John ongeveer vijf jaar oud was.

Als jonge man had Johannes al een reputatie van verraad. Hij spande soms samen met en soms tegen zijn oudere broers, Hendrik, Richard en Geoffrey. In 1184 beweerden Jan en Richard beiden dat zij de rechtmatige erfgenaam van Aquitanië waren, een van de vele onvriendelijke ontmoetingen tussen de twee.

Richard's afwezigheid

Richard, nu koning Richard I van Engeland, was van 1190 tot 1194 afwezig op de Derde Kruistocht. John probeerde William Longchamp, de bisschop van Ely, omver te werpen. Longchamp was de door Richard benoemde "chief justiciar" (zoals een regent of minister-president). Dit was een van de gebeurtenissen die latere schrijvers ertoe brachten John te zien als de schurk in de legende van RobinHood.

John was populairder dan Longchamp in Londen. In oktober 1191 openden de vooraanstaande burgers van de stad de poorten voor John, terwijl Longchamp in de toren opgesloten zat. John beloofde de stad het recht om zichzelf als gemeente te besturen in ruil voor erkenning als vermoedelijke erfgenaam van Richard.

Bij zijn terugkeer van de kruistocht werd Richard gevangen genomen door Leopold V, hertog van Oostenrijk, en overgeleverd aan Hendrik VI, de Heilige Roomse keizer, die hem als losgeld vasthield. Intussen had Johannes zijn krachten gebundeld met Filips Augustus, koning van Frankrijk. Zij stuurden een brief aan Hendrik waarin zij hem vroegen Richard zo lang mogelijk uit Engeland weg te houden, en boden betaling aan om Richard gevangen te houden. Hendrik sloeg hun aanbod af en kreeg zijn losgeld van Eleonora van Aquitanië (die de kroonjuwelen moest verpanden). Richard werd vrijgelaten. John smeekte Richard om vergiffenis, die hem werd verleend en hem tot troonopvolger benoemde.

John op een hertenjacht, van De Rege Johanne.

John's regering

Geschil met Arthur

Bij de dood van Richard (6 april 1199) werd Johannes aanvaard in Normandië en Engeland. Hij werd op 27 mei, Hemelvaartsdag, in Westminster tot koning gekroond.

Anjou, Maine en Bretagne spraken zich echter uit voor Arthur van Bretagne, zoon van zijn oudere broer Geoffrey. Arthur vocht tegen zijn oom om de troon, met de steun van Filips II van Frankrijk. Het conflict tussen Arthur en Jan had voor beiden ernstige gevolgen. Uiteindelijk erkende Filips Johannes boven Arthur. De prijs die hij daarvoor betaalde was de instemming van Jan om Filips' vazal te zijn in Normandië en Angevin.

Niettemin gingen de conflicten door totdat Filips in 1202 alle Franse landen en gebieden van Jan, behalve Gascogne in het zuidwesten, opeiste en onmiddellijk bezette. Filips gaf Arthur al het land dat hij van Jan had afgenomen, met uitzondering van Normandië, en verloofde hem met zijn dochter Marie.

John moest nu vechten om 'zijn' land in Frankrijk terug te krijgen. In 1203 gaf John opdracht aan alle scheepswerven in Engeland om ten minste één schip te leveren, en aan de nieuw gebouwde marinebasis Portsmouth om er meerdere te leveren. Hij maakte van Portsmouth de nieuwe thuishaven van de marine. Tegen eind 1204 had John 45 grote schepen tot zijn beschikking, en vanaf dat moment gemiddeld vier nieuwe per jaar. Hij stelde ook een Admiraliteit van vier admiraals in, die verantwoordelijk waren voor verschillende onderdelen van de nieuwe marine. Tijdens het bewind van Jan werden belangrijke verbeteringen aangebracht in het ontwerp van schepen. Hij creëerde ook de eerste grote transportschepen. John wordt soms genoemd als de grondlegger van de moderne Royal Navy.

Als onderdeel van de oorlog probeerde Arthur zijn eigen grootmoeder, Eleonora van Aquitanië, te ontvoeren bij Mirebeau, maar hij werd verslagen en gevangen genomen door de troepen van Jan. Arthur werd eerst in Falaise en daarna in Rouen gevangen gezet. Arthur's lot blijft daarna onbekend, maar men neemt aan dat hij door John werd vermoord. In de veronderstelling dat hij werd vermoord, kwamen Bretagne, en later Normandië, in opstand tegen John. John nam ook zijn nicht, Eleanor, gevangen. Door dit soort daden verwierf Jan de reputatie van meedogenloosheid.

Betrekkingen met Bordeaux

In 1203 stelde Jan de burgers en kooplieden van Bordeaux vrij van de Grande Coutume, de belangrijkste belasting op hun export. In ruil beloofden de gewesten Bordeaux, Bayonne en Dax steun tegen de Franse kroon. De gedeblokkeerde havens gaven de Gasconse kooplieden voor het eerst vrije toegang tot de Engelse wijnmarkt. Het jaar daarop verleende Jan dezelfde vrijstellingen aan La Rochelle en Poitou.

Verloren landerijen en geschillen

Normandië ingenomen door de Fransen

In juni 1204, na de val van Rouen, kon Filips Normandië annexeren en ook delen van Anjou en Poitou innemen.

Jan had geld nodig voor zijn leger, maar door het verlies van de Franse gebieden, vooral Normandië, daalden de staatsinkomsten sterk. Er zou een enorme belasting nodig zijn om deze gebieden terug te winnen. Hij legde de eerste inkomstenbelasting op en haalde daarmee het (toen) enorme bedrag van 70.000 pond op.

Geschil met de paus

Toen de aartsbisschop van Canterbury Hubert Walter op 13 juli 1205 overleed, raakte Johannes verwikkeld in een geschil met paus Innocentius III. Het kapittel van de kathedraal van Canterbury eiste het alleenrecht op om Huberts opvolger te kiezen, en gaf de voorkeur aan Reginald, een kandidaat uit hun midden. Zowel de Engelse bisschoppen als de koning wilden echter dat iemand anders dit machtige ambt zou bekleden. De koning wilde John de Gray, een van zijn eigen mannen. Toen hun geschil niet kon worden bijgelegd, verkoos het kapittel in het geheim een van hun leden tot aartsbisschop. Een tweede verkiezing, opgelegd door John, resulteerde in een andere genomineerde. Toen beiden in het Vaticaan verschenen, ontkende (verwierp) Innocentius beide verkiezingen, en zijn kandidaat, Stephen Langton, werd verkozen ondanks de bezwaren van John's waarnemers. Johannes werd in zijn standpunt gesteund door de Engelse baronnen en veel van de Engelse bisschoppen, en weigerde Langton te aanvaarden.

Johannes verbande (ontsloeg) het kapittel van Canterbury in juli 1207, waarop de paus reageerde door een interdict over het koninkrijk uit te spreken, waardoor niemand religieuze zegeningen kon ontvangen. Johannes nam wraak door de kerken te sluiten. Hij confisqueerde (op papier) alle kerkelijke bezittingen, maar de afzonderlijke kerken konden onderhandelen over voorwaarden voor het beheer van hun eigen bezittingen en het behoud van de opbrengst van hun landgoederen. Na zijn excommunicatie verscherpte Johannes deze maatregelen en hij haalde veel uit de inkomsten van leegstaande sees en abdijen. Zo verloor de kerk in 1213 naar schatting 100.000 mark aan de Kroon. De paus gaf in 1209 toestemming aan sommige kerken om de mis achter gesloten deuren te houden. In 1212 stonden zij de laatste sacramenten toe aan de stervenden. Hoewel het interdict voor velen een last was, leidde het niet tot rebellie tegen Johannes.

Excommunicatie en pauselijke suprematie

In november 1209 werd Johannes geëxcommuniceerd, en in februari 1213 dreigde Innocentius met strengere maatregelen tenzij Johannes zich zou onderwerpen. De pauselijke voorwaarden voor onderwerping werden in mei 1213 aanvaard in aanwezigheid van de pauselijke legaat Pandulph (volgens Matthew Paris in de Tempelierskerk in Dover); bovendien bood Johannes aan het Koninkrijk Engeland over te geven aan God en de Heiligen Petrus en Paulus in ruil voor een feodale dienst van 1000 mark per jaar, 700 voor Engeland en 300 voor Ierland. Met deze overgave, neergeschreven in een document, verkreeg Johannes de steun van zijn pauselijke opperheer in zijn nieuwe geschil met de Engelse baronnen.

Na zijn geschil met het pausdom te hebben bijgelegd, richtte Johannes zijn aandacht weer op Frankrijk. De Europese oorlogen liepen uit op een nederlaag in de Slag bij Bouvines in juli 1214, waardoor de koning zich genoodzaakt zag een ongunstige vrede met Frankrijk te aanvaarden.

Paus Innocentius III en koning Jan hadden een meningsverschil over wie aartsbisschop van Canterbury zou worden, dat duurde van 1205 tot 1213.

Rebellie

Magna Carta

De zware belasting voor de mislukte veldtocht was de druppel, en toen Jan in september 1214 probeerde meer te innen, weigerden veel baronnen te betalen. De baronnen geloofden niet langer dat Jan in staat was zijn verloren landerijen terug te winnen.

In mei 1215 leidde Robert Fitz Walter veertig baronnen die in Northampton afzagen van eerbetoon aan de koning. Het zogenaamde 'Leger van God' marcheerde op Londen af en nam de hoofdstad in, alsmede Lincoln en Exeter.

Johannes ontmoette hun leiders en hun Franse en Schotse bondgenoten in Runnymede, bij Londen, op 15 juni 1215. Daar bezegelden zij de Grote Oorkonde, in het Latijn Magna Carta genoemd. Er werd een raad van 25 baronnen ingesteld die erop moest toezien dat John zich hield aan de clausules zoals bescherming tegen onwettige gevangenschap, toegang tot snelle rechtspraak, parlementaire toestemming voor belastingheffing en beperkingen op scutage.

Omdat hij gedwongen was de oorkonde te verzegelen, vroeg Johannes toestemming aan zijn opperheer de Paus om de oorkonde te verbreken. De paus veroordeelde het als "niet alleen schandelijk en vernederend maar ook onwettig en onrechtvaardig" en stemde ermee in. Dit veroorzaakte de Eerste Baronnenoorlog. De baronnen nodigden prins Lodewijk VIII van Frankrijk uit voor een Franse invasie en Lodewijk aanvaardde het aanbod van de kroon van Engeland als beloning voor zijn steun.

Oorlog met de Baronnen

John reisde door het land om zich tegen de rebellen te verzetten, en leidde een belegering van twee maanden van het door de rebellen bezette kasteel Rochester. Terwijl een kleine troepenmacht in november in het door de rebellen bezette Londen aankwam, vielen de Schotten onder hun koning, Alexander II, Noord-Engeland binnen. Tegen eind december leidde John een moorddadige expeditie in het noorden, die culmineerde in de plundering van Berwick-upon-Tweed.

De Fransen heroverden Rochester en een groot deel van het zuiden, hoewel de koningsgezinden Windsor en Dover in handen hielden.

Toen het momentum van Jan was afgewend, kozen sommige van zijn generaals, waaronder zijn halfbroer William Longespée, 3e graaf van Salisbury, de kant van de rebellen. Aan het eind van de zomer had Lodewijk een derde van het land in handen en kreeg hij de steun van tweederde van de baronnen. In september reisde Alexander II af om Lodewijk hulde te brengen in Dover, waar de Franse pretendent het kasteel van Dover had belegerd.

Dood

John, die zich terugtrok van de Franse invasie, nam een veilige route rond het moerassige gebied van The Wash om het door de rebellen bezette gebied van East Anglia te vermijden. Zijn langzame bagage trein (inclusief de kroonjuwelen), nam een directe route over het moeras en ging verloren door het opkomende getij. Dit betekende een zware slag voor John, die zijn gezondheid en geestesgesteldheid aantastte. Toen hij aan dysenterie leed en van de ene plaats naar de andere verhuisde, stierf hij in Newark Castle. Hij werd begraven in de kathedraal van Worcester, in de West Midlands.

Toen koning Jan op 18 oktober 1216 stierf, was zijn negenjarige zoon Hendrik te jong om het koninkrijk te regeren. Willem Maarschalk werd aangesteld als regent van Hendrik III om beslissingen te nemen namens Hendrik tot hij meerderjarig was. De baronnen wisselden hun trouw aan de nieuwe koning, waardoor Lodewijk gedwongen werd zijn claim op te geven en in 1217 het Verdrag van Lambeth te ondertekenen.

Legacy

De regeerperiode van koning Jan begon met militaire nederlagen - hij verloor Normandië aan Filips II van Frankrijk in zijn eerste vijf jaar op de troon. Zijn bewind eindigde met een door burgeroorlog verscheurd Engeland en hijzelf op het punt om uit de macht te worden gezet. In 1213 maakte hij van Engeland een pauselijk leengoed om een conflict met de katholieke kerk op te lossen, en zijn opstandige baronnen dwongen hem in 1215 de Magna Carta te bezegelen, de akte waarvoor hij het meest bekend is.

John is verantwoordelijk voor het ontstaan van een ander Engels cultuuricoon, de historische, middeleeuwse London Bridge. Om de bouw van een grote brug over de Theems te financieren, stond Koning John toe dat er huizen, winkels en een kerk bovenop de brug werden gebouwd.

Jan was een efficiënt heerser, maar hij verloor de goedkeuring van de baronnen door hen belastingen op te leggen op manieren die niet traditioneel waren toegestaan door feodale overheersers. De belasting bekend als scutage werd bijzonder onpopulair. John was echter een eerlijk denkende en goed geïnformeerde koning. Hij zat vaak als rechter in de koninklijke hoven, en zijn rechtspraak werd zeer op prijs gesteld. Ook John's aanstelling van een bekwame kanselier en klerken resulteerde in de eerste echte archieven.

Winston Churchill vatte de erfenis van Johannes' bewind als volgt samen: "Wanneer de balans wordt opgemaakt, zal blijken dat de Britse natie en de Engelssprekende wereld veel meer te danken hebben aan de ondeugden van Johannes dan aan het werk van deugdzame vorsten". De middeleeuwse historicus C. Warren Hollister noemde John een "raadselachtige figuur":

"...getalenteerd in sommige opzichten, goed in administratieve details, maar achterdochtig, gewetenloos, en gewantrouwd. Hij werd in een recent wetenschappelijk artikel, wellicht ten onrechte, vergeleken met Richard Nixon. Zijn crisisgevoelige carrière werd herhaaldelijk gesaboteerd door de halfslachtigheid waarmee zijn vazallen hem steunden - en de energie waarmee sommigen van hen hem tegenwerkten".

Huwelijk en kinderen

In 1189, was John getrouwd met Isabel van Gloucester. Zij hadden geen kinderen. Jan liet hun huwelijk nietig verklaren, en zij werd nooit als koningin erkend. Johannes hertrouwde, op 24 augustus 1200, met Isabella van Angoulême, die twintig jaar jonger was dan hij. Johannes had haar ontvoerd van haar verloofde, Hugo X van Lusignan.

Isabella baarde vijf kinderen:

• Hendrik III (1207-1272), koning van Engeland.
• Richard (1209-1272), 1e graaf van Cornwall.
• Joan (1210-1238), koningin consort van Alexander II van Schotland.
• Isabella (1214-1241), gemalin van Frederik II, Heilig Rooms keizer.
• Eleanor (1215-1275), die trouwde met William Marshal, 2e graaf van Pembroke, en later met Simon de Montfort, 6e graaf van Leicester.

John had veel buitenechtelijke kinderen. Matthew Paris beschuldigt hem ervan dat hij de aantrekkelijker dochters en zusters van zijn baronnen en verwanten verleidde. Johannes had deze onwettige kinderen:

• Joan, de vrouw van Llywelyn de Grote.
• Richard Fitz Roy, (door zijn nicht, Adela)
• Oliver FitzRoy, (met een maîtresse genaamd Hawise) die de pauselijke legaat Pelayo vergezelde naar Damietta in 1218, en nooit terugkeerde.
• Geoffrey FitzRoy, die in 1205 op expeditie ging naar Poitou en daar stierf.
• John FitzRoy, een klerk in 1201.
• Henry FitzRoy, die in 1245 stierf.
• Osbert Gifford, die landerijen kreeg in Oxfordshire, Norfolk, Suffolk en Sussex, en voor het laatst levend wordt gezien in 1216.
• Eudes FitzRoy, die zijn halfbroer Richard, graaf van Cornwall, vergezelde op kruistocht en in 1241 in het Heilige Land stierf.
• Bartholomew FitzRoy, een lid van de orde der Predikbroeders.
• Maud FitzRoy, abdis van Barking, die in 1252 overleed.
• Isabel FitzRoy, echtgenote van Richard Fitz Ives.
• Philip FitzRoy, levend gevonden in 1263.

De achternaam Fitzroy is Normandisch-Frans voor "zoon van de koning".

Koning John in de legende

John is ook beroemd om zijn rol in de Robin Hood-verhalen, waarin hij een van Robins vijanden speelt. De populaire cultuur suggereert dat veel mensen hem niet mochten, maar eigenlijk weten we niet wat de gewone mensen in de 13e eeuw dachten. William Shakespeare schreef een toneelstuk over hem. Het ging vooral over Arthur van Bretagne en had het niet over Robin Hood of Magna Carta.

Koning John's tombe