Verdediging tegen roofdieren

Primaire verdediging

Primaire afweermiddelen maken het minder waarschijnlijk dat het roofdier en de prooi elkaar ontmoeten. In veel gevallen betekent dit dat het roofdier de prooi niet heeft opgemerkt of herkend.

Definities

Er bestaan verschillende definities van wat een primaire verdediging is:

• Robinson 1969: de verdedigingsmechanismen die in werking treden voordat een roofdier begint met het vangen van een prooi.
• Kruik 1972 en Edmunds 1974: verdedigingen die werken ongeacht of er een roofdier in de buurt is of niet.

Methoden

Voor smakelijke prooien

Als de prooi goed te eten is, moet hij zichzelf schaars maken, of hij moet eruit zien alsof hij niet goed te eten is. Een derde mogelijkheid is dat de prooi te klein is om zich mee bezig te houden. Met andere woorden, de moeite van het vangen en opeten zou voor het roofdier niet de moeite waard zijn.

• Verstoppen (anachorese): veel kleine dieren leven in holen of spleten. Zo kunnen ze niet worden gezien, tenzij het roofdier goed zoekt, wat sommige vogels doen. Ook moet het verborgen dier vroeg of laat naar buiten komen. Maar zolang het verborgen is, is het relatief veilig. Het is heel gebruikelijk dat de prooi zich verbergt tijdens het deel van de dag dat zijn voornaamste roofdier actief is.
• Crypsis: dit is de algemene term voor dieren die camouflage gebruiken om op hun achtergrond te lijken. Ze zijn zichtbaar, maar worden meestal niet gezien (opgemerkt).
• Batesiaanse mimicry: een smakelijk dier doet alsof het vies is door een waarschuwende kleur te imiteren.

Voor prooien met verdediging

Er zijn twee soorten verdediging. Ofwel is de prooi niet eetbaar omdat hij een soort chemische verdediging heeft, ofwel wordt zijn lichaam beschermd door stekels of angels. In dat geval zal het roofdier het afwijzen zolang de prooi zijn verdediging kenbaar maakt.

• Waarschuwingskleuring (aposematisme): het tegenovergestelde van camouflage. Het dier signaleert aan roofdieren dat het onaangenaam is om te eten.
• Waarschuwingsgeluiden: Soms treedt hetzelfde principe op met andere zintuigen dan zicht. Waarschuwingsgeluiden stellen het dier in staat om verborgen te blijven. Ratelslangen zijn een goed voorbeeld: zij hebben crypsis nodig om hun prooi niet te alarmeren, en gebruiken de ratel om niet per ongeluk gewond te raken door grote dieren. Motten van de families Arctiidae en Ctenuchidae hebben een vieze smaak, maar kunnen 's nachts door vleermuizen worden gegeten. Deze motten zenden klikken uit wanneer zij vleermuizen horen vliegen. Dat de klikjes werken blijkt uit een leuk experiment. Vleermuizen eten meelwormen die door de experimentator worden opgeworpen. Ze negeren de met de hand geworpen meelwormen als er tegelijkertijd mottenklikken worden afgespeeld.

De tweede soort verdediging ligt erg voor de hand. Deze bestaat uit het dragen van pantsers en/of offensieve wapens zoals hoorns. Dit zijn permanent zichtbare verdedigingsmiddelen. Voor grotere prooidieren kan dit effectief zijn als het gekoppeld is aan een andere verdediging. Zo hebben olifanten in hun natuurlijke omgeving slagtanden, en zijn ze ook enorm groot. Antilopen hebben hoorns, en kunnen ook hard rennen. Bijna alle grote planteneters leven in kuddes, wat ongetwijfeld veiliger is dan alleen leven.

 

Secundaire verdediging

Deze werken wanneer een roofdier een prooi detecteert, of wanneer een prooi een roofdier opmerkt. De functie van secundaire verdedigingsmiddelen is de kans te vergroten dat de prooi de ontmoeting overleeft (ontmoeting).

Methoden

• Zich terugtrekken in een voorbereide schuilplaats: vele methoden. De parelvis Carapus apis trekt zich achterwaarts terug in de anus, en vervolgens in de lichaamsholte van een zeekomkommer (Holothuria).^p138 Het blijkt dat de vis, als jong, een parasiet is op de zeekomkommer. Hoewel hij als volwassene vrij leeft, is hij nog steeds in staat de holothurian opnieuw binnen te dringen als er gevaar dreigt. Meer bekende voorbeelden zijn de schildpad, die zijn kop en poten gewoon terugtrekt onder zijn schild, en de heremietkreeft, die zich bij gevaar terugtrekt in zijn schild.
• Vluchten: vluchten of wegvliegen: een populair plan. Dieren kunnen in een rechte lijn vluchten, of zigzaggend. Een andere methode is vliegen met een flitsende kleur, en zich dan plotseling helemaal stilzetten in camouflage. Er zijn een aantal motten met heldere achtervleugels die in rust bedekt zijn.
• Bluffen: er dreigend of opschrikkend uitzien (deimatisch gedrag). De prooi kan een houding aannemen waardoor het roofdier pauzeert. Dit wordt ook wel "schrikdemonstratie" genoemd. Het roofdier weet misschien niet of de vertoning een echte bedreiging of bluf is. In elk geval heeft de prooi zijn ontsnappingskansen vergroot.
• Dood spelen (thanatose): veel gewervelde roofdieren verwerpen dode dieren. Veel roofdieren slaan om te doden alleen toe op prooien die bewegen. Daartoe behoren katten, hagedissen en bidsprinkhanen. Een aantal insecten speelt dood als ze worden aangevallen. Sommige grotere dieren doen dit ook, zoals de Amerikaanse Opossum. Wat dood spelen doet, is voorkomen dat het roofdier zijn geërfde moordgedrag loslaat.
• De aanval afbuigen of afleiden. Velen bieden een niet-essentieel deel van het lichaam aan, bijvoorbeeld vlinders waarvan de vleugels kleine 'doelen' bij de randen hebben. Inktvissen spuiten een wolk zwarte inkt uit, worden bleek en zwemmen snel weg van de inkt. De Kentse plevier, die zijn eieren op de grond legt, lokt aanvallers weg van de eieren. Hij maakt een opmerkelijke indruk met een gebroken vleugel. Wanneer het roofdier ver weg is van de eieren, vliegt de vogel weg.^p175 Andere plevieren zitten op denkbeeldige nestplaatsen: beide methoden zijn afleidingsmanoeuvres. Heel wat dieren kunnen een niet-essentieel deel van hun lichaam afbreken, en dit later regenereren.^p179
• Terugvechten (vergelding of verdediging): er bestaat een zeer groot aantal dierlijke wapens, en veel daarvan worden gebruikt voor frontale gevechten. Bommerkevers spuiten hete giftige vloeistof naar aanvallers. Grote planteneters dragen vaak wapens: Triceratops, Iguanodon, olifanten, herten, neushoorns, nijlpaarden. Bijna altijd worden de wapens voor meerdere functies gebruikt, niet alleen om roofdieren te bestrijden.
• Een groep vormen: veel dieren gebruiken defensieve groepen tegen roofdieren. Zeer gebruikelijk bij vogels en zoogdieren.

 
Muskoxen in defensieve formatie, hoorns ontbloot en zeer alert  


Weidebruine vlinder met afleidende 'doelen' op zijn vleugels  


Slagschade: de vleugel van deze rode admiraal heeft geleden onder de snavel van een vogel, maar de vlinder vloog nog rond  


Het edelhert. Van een afstand gezien is het hert gecamoufleerd, maar in staat om te vechten of snel te rennen. Dit is een alerte houding, en een licht dreigingsvertoon. Als het hert zich direct omdraait en de kop laat zakken, is dat een volledig dreigingsbeeld.  


Nachtvlinder Automeris io toont schrikbeeld op zijn achtervleugels  

Kosten van de verdediging

Alles kost iets. Alle verdedigingsmiddelen brengen kosten met zich mee. Om te overleven heeft een dier voedsel nodig, en moet het in leven blijven om zich voort te planten. Energie en tijd besteed aan verdediging kan aanzienlijk zijn, maar gerechtvaardigd als het de voortplanting waarschijnlijker maakt. Er zijn dit soort kosten:

1. Interne kosten: bescherming door sommige chemicaliën kan de groei afremmen
2. Opportuniteitskosten: verstoppen vermindert voeden
3. Milieukosten: de beste plaatsen voor defensie zijn misschien niet de beste voor levensfuncties
4. Ontwerp en zelfbeschadigingskosten: lichaamsvorm of kleur voor crypsis zijn misschien niet het beste voor paringsherkenning.

 
Anti-predator aanpassing in actie: de zeehond Dalatias licha (a-c) en de wrakvis Polyprion americanus (d-f) proberen de slijmprikken te bemachtigen.   De roofdieren naderen hun potentiële prooi. De roofdieren bijten of proberen de slijmprikken in te slikken, maar de slijmprikken hebben al straaltjes slijm (pijlen) in de bek van de roofdieren gespoten.   De roofdieren stikken, laten de slijmprikken los en kokhalzen in een poging het slijm uit hun mond en kieuwkamers te verwijderen.  

Gerelateerde pagina's

• Verdediging tegen herbivoor

 

Andere bronnen

• Caro, Tim (2005). Antipredatorafweer bij vogels en zoogdieren. University of Chicago Press.