Mierenegel

Distributie

Het dier werd voor het eerst beschreven in 1792. Tachyglossus betekent "snelle tong". Dit slaat op de snelheid waarmee de mierenegel zijn tong gebruikt om mieren en termieten te vangen. Het woord aculeatus betekent "stekelig" of "met stekels".

De langsnuit mierenegels zijn allemaal groter dan T. aculeatus. Ze eten vooral wormen en larven, in plaats van mieren en termieten.

Er zijn vijf ondersoorten van de kortsnavel mierenegel. Ze leven elk in een ander gebied dan de andere. De ondersoorten verschillen ook van elkaar wat betreft beharing, lengte en breedte van de ruggengraat en de grootte van de klauwen aan hun achterpoten.

• T. a. multiaculeatus op Kangaroo Island;
• T. a. setosus op Tasmanië en enkele eilanden in Bass Strait;
• T. a. acanthion in het Noordelijk Territorium en West-Australië;
• T. a. aculeatus in Queensland, New South Wales, South Australia en Victoria;
• T. a. lawesii in de kuststreken en de hooglanden van Nieuw-Guinea, en mogelijk in de regenwouden van Noordoost Queensland.

Beschrijving

Mierenegels met een korte snavel zijn gewoonlijk 30 tot 45 centimeter lang. Ze hebben een snavel van 75 millimeter en wegen tussen de twee en vijf kilo. De Tasmaanse ondersoort, T. a. setosus, is groter dan de Australische soort op het vasteland.

Omdat de nek niet te zien is, lijken de kop en het lichaam samen te komen. De oorgaten zitten aan weerszijden van de kop, zonder uitwendige pinnae. De ogen zijn klein en bevinden zich aan de basis van de wigvormige snavel. De neusgaten en de mond bevinden zich aan het uiteinde van de snavel.

De poten van deze mierenegel zijn aangepast om snel te graven. Hun poten zijn kort en hebben sterke klauwen. De klauwen aan de achterpoten zijn langer en naar achteren gebogen om te helpen bij het schoonmaken en verzorgen tussen de stekels. Net als het vogelbekdier heeft hij een lage lichaamstemperatuur - tussen 30 en 32 °C. In tegenstelling tot het vogelbekdier, dat geen tekenen van torpor of winterslaap vertoont, kan de lichaamstemperatuur van de mierenegel dalen tot 5 °C. De mierenegel hijgt of zweet niet en zoekt gewoonlijk beschutting in warme omstandigheden. In de herfst en de winter vertoont de mierenegel perioden van torpor of diepe winterslaap. Door zijn lage lichaamstemperatuur wordt het dier traag bij zeer warm en zeer koud weer.

De spieren van deze mierenegel hebben een aantal ongewone kenmerken. Er is een enorme spier die zich net onder de huid bevindt en het hele lichaam bedekt. Door het samentrekken van verschillende delen van deze spier kan de kortsnavel mierenegel van vorm veranderen. De meest voorkomende vormverandering wordt bereikt door zich bij bedreiging tot een bal op te rollen, waarbij hij zijn buik beschermt en een defensieve reeks scherpe stekels presenteert. Hij heeft een van de kortste ruggenmergstrengen van alle zoogdieren, die slechts tot aan de borstkas reikt.

Tong

De tong van de kortsnavel- mierenegel is het enige middel van het dier om een prooi te vangen. Hij kan tot 180 mm buiten de snuit uitsteken. De tong is kleverig door de aanwezigheid van glycoproteïnerijk slijm. Dit slijm smeert de beweging in en uit de snuit en helpt bij het vangen van mieren en termieten, die aan de tong blijven kleven. De uitgestoken tong wordt stijf door de snelle bloedstroom, waardoor hij in hout en aarde kan doordringen. Het terugtrekken vereist het samentrekken van twee inwendige spieren. Wanneer de tong is ingetrokken, wordt de prooi vastgegrepen op naar achteren gerichte keratineachtige "tanden" langs het dak van de mondholte. Zo kan het dier voedsel zowel vangen als vermalen. De tong beweegt met grote snelheid, en er is gemeten dat hij 100 keer per minuut in en uit de snuit gaat.

Algemene fysiologie

Vele fysiologische aanpassingen passen het dier aan zijn levenswijze aan. Hij graaft zich in en verdraagt hoge kooldioxideniveaus. Zijn oor is gevoelig voor laagfrequent geluid, wat ideaal kan zijn voor het waarnemen van geluiden die ondergronds door termieten en mieren worden uitgezonden. De leerachtige snuit is bedekt met mechano- en thermoreceptoren. Deze receptoren geven informatie over de omringende omgeving. De mierenegel heeft een goed ontwikkeld reukorgaan, dat kan worden gebruikt om partners en prooien op te sporen, en ook zijn andere zintuigen presteren goed. Zijn hersenen en centraalzenuwstelsel zijn uitvoerig bestudeerd om ze te kunnen vergelijken met zoogdieren in de placenta.

De kortsnavel mierenegel heeft de grootste prefrontalecortex, in verhouding tot de lichaamsgrootte, van alle zoogdieren. Hij neemt 50% van het volume van de cortex in, vergeleken met 29% bij de mens. Dit wijst op een goede besluitvorming bij zijn voortdurende zoektocht naar insectennesten, en naar een partner bij de voortplanting.

Basiseigenschappen

Zoals alle monotremen heeft de mierenegel slechts één opening voor de doorgang van ontlasting, urine en voortplantingsproducten, die bekend staat als de cloaca. Het mannetje heeft inwendige testikels, geen uitwendig scrotum en een hoogst ongewone penis met vier knoppen aan de punt. Het drachtige vrouwtje heeft aan de onderzijde een buidel, waarin het zijn jongen grootbrengt.

Het leggen van eieren en de cloaca zijn basale kenmerken die aanwezig zijn bij alle vroege amniotes, met inbegrip van reptielen, vogels en vroege zoogdieren.

Een kortsnavel mierenegel opgerold tot een bal; de snuit is zichtbaar aan de rechterkant

Voortplanting

De solitaire kortsnavel mierenegel zoekt een partner tussen mei en september; de precieze timing van het paarseizoen varieert naar gelang van de geografische locatie. Zowel mannetjes als vrouwtjes verspreiden een sterke geur tijdens het paarseizoen. Tijdens de balts - voor het eerst waargenomen in 1989 - zoeken en achtervolgen de mannetjes de wijfjes. Reeksen tot tien mannetjes kunnen één enkel wijfje volgen in een baltsritueel dat tot vier weken kan duren; de duur van de baltsperiode varieert van plaats tot plaats. In koelere delen van hun verspreidingsgebied, zoals Tasmanië, kunnen vrouwtjes al paren binnen enkele uren na het ontwaken uit hun winterslaap.

Vóór de paring ruikt het mannetje aan het vrouwtje en let daarbij vooral op de cloaca. Vaak wordt waargenomen dat het mannetje het vrouwtje op haar zij rolt en dan een soortgelijke houding aanneemt, zodat de twee dieren buik aan buik liggen. Elke paring resulteert in de productie van één ei, en van de vrouwtjes is bekend dat zij tijdens het broedseizoen slechts één keer paren; elke paring is succesvol.

De bevruchting vindt plaats in de eileider. De dracht duurt tussen 21 en 28 dagen, gedurende welke periode het vrouwtje een kraamhol bouwt. Na de draagtijd wordt een enkel ei met een rubberachtige huid en een doorsnede van 13 tot 17 millimeter rechtstreeks in een kleine, naar achteren gerichte buidel op de buik gelegd. Tien dagen nadat het ei is gelegd, komt het uit in de buidel. Het embryo ontwikkelt tijdens de incubatie een "eitand", die het gebruikt om het ei open te scheuren; de tand verdwijnt kort nadat het is uitgekomen.

Uitgekomen jongen zijn ongeveer 1,5 cm lang en wegen tussen 0,3 en 0,4 gram. Na het uitkomen van het ei worden de jonge mierenegels puggles genoemd. De jongen hechten zich vast aan de melkbeugels van hun moeder, een speciale plek op de huid die melk afscheidt (monotremen hebben geen tepels). Het is nog niet bekend hoe de mopshondjes de melk drinken, maar er is waargenomen dat zij tijdens elke voedingsperiode grote hoeveelheden drinken, omdat hun moeder hen soms vijf tot tien dagen zonder toezicht in het hol laat. De voornaamste bestanddelen van de melk zijn soorten lactose. De melk heeft een hoog ijzergehalte, waardoor ze een roze kleur krijgt.

De jonge dieren worden uiteindelijk uit de buidel geworpen als ze ongeveer twee tot drie maanden oud zijn, omdat hun stekels steeds langer worden. Het zogen neemt geleidelijk af tot de jongen op de leeftijd van ongeveer zes maanden worden gespeend. De lactatie duurt ongeveer 200 dagen en de jongen verlaten het hol tussen 180 en 240 dagen.

De leeftijd van geslachtsrijpheid is onzeker, maar kan vier tot vijf jaar zijn. Uit een twaalf jaar durend veldonderzoek, gepubliceerd in 2003, is gebleken dat de kortsnavel mierenegel tussen vijf en twaalf jaar geslachtsrijp is, en dat de voortplantingsfrequentie varieert van eens in de twee jaar tot eens in de zes jaar. De kortsnavel mierenegel kan in het wild wel 45 jaar oud worden.

Ecologie en gedrag

Er is geen systematisch onderzoek gepubliceerd naar de ecologie van deortsnavel-echidna. Er zijn wel studies gemaakt van verschillende aspecten van hun ecologisch gedrag. De kortsnavel mierenegel leeft alleen, afgezien van het hol dat is gemaakt om de jongen groot te brengen; hij heeft geen vaste schuil- of nestplaats. Zij hebben geen eigen territorium, maar verspreiden zich over een groot gebied. Snuitmaki's zijn gewoonlijk overdag actief; zij hebben echter problemen bij warm weer, omdat zij geen zweetklieren hebben en niet hijgen. Daarom veranderen zij bij warm weer hun activiteitspatroon en worden zij crepusculair (actief bij zonsopgang of -ondergang) of nachtactief (actief 's nachts). Ze kunnen koude temperaturen verdragen en overwinteren in zeer koude streken.

Kortsnavel mierenegels kunnen overal leven waar een goede voedselvoorraad is. Met behulp van sensoren in het puntje van hun snavel vinden de kortsnavel mieren hun voedsel via de geur en doen zich regelmatig tegoed aan mieren en termieten. Het zijn krachtige gravers, die hun geklauwde voorpoten gebruiken om prooien uit te graven en holen te graven voor beschutting. Ze kunnen zich snel ingraven in de grond als ze bij gevaar geen dekking kunnen vinden.

In Australië komen ze het meest voor in beboste gebieden waar veel met termieten gevulde omgevallen boomstammen liggen. In landbouwgebieden komen ze het meest voor in ongeschoond struikgewas; ze kunnen ook voorkomen in grasland, dorre gebieden en in de buitenwijken van de hoofdsteden. Over hun verspreiding in Nieuw-Guinea is weinig bekend. Ze zijn gevonden in zuidelijk Nieuw-Guinea tussen Merauke in het westen, tot de Kelp Welsh River, ten oosten van Port Moresby, waar ze zich in open bosgebieden kunnen ophouden.

Een kortsnavel mierenegel in beweging

Instandhoudingsstatus

De kortsnavel mierenegel komt algemeen voor in het grootste deel van gematigd Australië en laagland van Nieuw-Guinea, en staat niet op de lijst van bedreigde diersoorten. In Australië is het aantal kortsnavel mierenegels minder aangetast door de ontginning van het land dan sommige andere soorten, omdat kortsnavel mierenegels geen bijzondere habitat nodig hebben, behalve een goede voorraad mieren en termieten. Ondanks hun stekels worden ze gegeten door vogels, de Tasmaanse duivel, katten, vossen en honden. Zij werden ook gegeten door de inheemse Australiërs en de vroege Europese kolonisten van Australië. De meest voorkomende bedreigingen voor het dier in Australië zijn auto's en de vernietiging van habitats. Deze hebben geleid tot plaatselijk uitsterven. Besmetting met de geïntroduceerde parasiet Spirometra erinaceieuropaei is fataal voor de mierenegel. De Wildlife Preservation Society of Queensland houdt een onderzoek in heel Australië, Echidna Watch genaamd, om de soort in Australië in het oog te houden.

Het fokken in gevangenschap is moeilijk, ten dele wegens de relatief onregelmatige broedcyclus. Slechts vijf dierentuinen zijn erin geslaagd een kortsnavel mierenegel in gevangenschap te fokken, maar geen enkel in gevangenschap gefokt jong heeft het tot volwassen dier gebracht. Dit heeft gevolgen voor de instandhouding van de bedreigde soorten mierenegels van het genus Zaglossus, en in mindere mate voor de kortsnavel mierenegels.

Culturele verwijzingen

Kortsnavelechidna's komen voor in de animistische cultuur van de inheemse Australiërs, met inbegrip van hun beeldende kunst en verhalen. De soort was een totem voor sommige groepen, waaronder het Noongar-volk uit West-Australië, dat het dier de Nyingarn noemde. Veel groepen hebben mythen over het dier; één mythe vertelt dat het ontstond toen een groep hongerige, jonge mannen 's nachts op jacht ging en op een wombat stuitte. Ze gooiden speren naar de wombat, maar verloren hem in de duisternis uit het oog. De wombat paste de speren aan als zijn eigen verdediging en veranderde in een Echidna. Een ander verhaal gaat over een hebzuchtige man die voedsel achterhield voor zijn stam; krijgers spietsten hem en hij kroop weg in de struiken, waar hij in een mierenegel veranderde, de speren werden zijn stekels.

De kortsnavel mierenegel is een iconisch dier in het moderne Australië. Hij komt voor op het Australische vijf-centstuk (de kleinste denominatie) en op een herdenkingsmunt van 200 dollar die in 1992 is uitgebracht. De kortsnavel mierenegel is opgenomen in verschillende postuitgiften: het was een van de vier inheemse soorten om te verschijnen op Australische postzegels in 1974, waar het was de 25 cent postzegel; het verscheen op een 37 cent postzegel in 1987, en opnieuw in 1992 toen het was op de 35 cent postzegel. De antropomorfe mierenegel Millie was een mascotte voor de Olympische Zomerspelen van 2000.

Kortsnavel mierenegel op het Australische vijf cent stuk