Fossiel | de overblijfselen of sporen van een oud levend wezen
Een fossiel is een overblijfsel of spoor van een oud levend wezen.
Fossielen van dieren, planten of protisten komen voor in sedimentair gesteente.
Bij een typisch fossiel is de lichaamsvorm behouden, maar zijn de oorspronkelijke moleculen waaruit het lichaam bestond, vervangen door een anorganisch materiaal, zoals calciumcarbonaat (CaCO3 ) of siliciumdioxide (SiO2 ). Het fossiel voelt aan als en is gemaakt van gesteente. Het is gemineraliseerd of versteend.
Een fossiel kan ook een afdruk of indruk zijn van een levend wezen dat in de versteende modder van een lang vervlogen tijdperk is achtergebleven.
Sommige organismen fossiliseren goed, andere niet. De meest voorkomende fossielen zijn achtergelaten door organismen die harde materialen produceren. De harde, kalkhoudende schelpen van weekdieren (zoals mosselen en slakken) en van de nu zeldzame brachiopoden (ook wel lampetjesschelpen genoemd) zijn daar voorbeelden van. Deze in zee levende schelpdieren hebben in de aarde veel fossiele (d.w.z. fossielhoudende) kalksteenlagen opgeleverd.
Zachte organismen kunnen in bijzondere omstandigheden fossiliseren: de Ediacaran biota zijn daar een goed voorbeeld van.
De bekendste fossielen voor het grote publiek zijn die van de reusachtige, prehistorische dinosauriërs. De versteende botten en sporen van deze enorme, oude reptielen zijn te zien in veel natuurhistorische en aardwetenschappelijke musea.
De studie van fossielen door geologen en biologen wordt paleontologie genoemd. Als de studie levende wezens in hun ecologische context plaatst, wordt dat paleobiologie genoemd.
Voorbeelden van fossielen zijn botten, schelpen, exoskeletten, stenen afdrukken van dieren of microben, in barnsteen bewaarde voorwerpen, haar, versteend hout, olie, steenkool en DNA-restanten.
Een mug en een vlieg gevangen in barnsteen
Fossiele sprinkhaan uit het vroegste Boven-Krijt, ~95 miljoen jaar geleden, Santana Formatie, Brazilië
Proterozoïsche stromatolieten uit Bolivia, Zuid-Amerika. Deze werden geproduceerd door cyanobacteriën. Gepolijste verticale plak door gesteente
Drie kleine ammonietfossielen, elk ongeveer 1,5 cm groot
Een fossiel van een trilobiet die ongeveer 444 miljoen jaar geleden leefde
Menselijk gebruik
De mens heeft vele toepassingen voor fossielen gevonden. Sommige fossielen worden gevonden en verkocht voor geld, in Marokko zijn dat bijvoorbeeld fossielen van ammonieten, dinosaurussen en haaien. Andere fossielen, zoals die in de Tamiami formatie, worden gebruikt bij de aanleg van wegen. Op sommige plaatsen worden fossielen gebruikt als mulch - materiaal om grond te bedekken. Sommige fossielen worden gebruikt als markering om de formatie te bepalen.
Sommige fossielen worden gebruikt als brandstof, deze fossielen worden fossiele brandstof genoemd.
Plaatsen van bijzondere aard
Er zijn locaties waar fossielen zijn gevonden met opmerkelijke details, of in grote aantallen. Paleontologen noemen deze vindplaatsen met de Duitse term Lagerstätten. De La Brea teerputten in Los Angeles is zo'n plek. Hetzelfde geldt voor de kalksteengroeven van Solnhofen in Beieren.
Een zeer belangrijke plaats is de Burgess Shale, bekend om zijn vele belangrijke vondsten
Soorten fossielen
Microscopische of zeer kleine fossielen worden "microfossielen" genoemd, terwijl grotere, macroscopische fossielen - zoals die van zeeschelpen en zoogdieren - "macrofossielen" worden genoemd. Natuurlijke stenen die lijken op versteende organismen, maar helemaal geen fossielen zijn, worden "pseudofossielen" genoemd.
Hoewel de meeste fossielen worden gevormd uit de harde delen van organismen, zijn er ook indirecte tekenen van prehistorisch leven. Voorbeelden zoals het spoor van een worm of de voetafdruk van een dier komen vaak voor. Zij worden sporenfossielen genoemd. Gefossiliseerde uitwerpselen, fecaliën of mest wordt coproliet genoemd. Chemische sporen van prehistorische organismen wordt een chemofossiel genoemd. Voorwerpen gemaakt door prehistorische mensen worden artefacten genoemd.
Zelfs wanneer de resten van zachte dieren verdwenen zijn, kunnen er indrukken, schimmels of koolstofsporen achterblijven. In bijzondere gevallen hebben we dus zelfs fossielen van kleine, zachte ongewervelde dieren.
Soms ontstaat een fossiel als gevolg van droogte (uitdroging), bevriezing of dennenhars. Gemummificeerde dieren, met ijs bedekte wollige mammoeten en met insecten gevuld barnsteen zijn voorbeelden van dergelijke fossielen.
Levende fossielen zijn echter helemaal geen fossielen. Het zijn moderne organismen die sterk lijken op hun prehistorische voorouders van vele miljoenen jaren geleden. De ginkgoboom, de coelacanth en de degenkrab zijn goede voorbeelden.
Vroege kennisname van fossielen
Veel pre-wetenschappelijke volkeren zagen fossielen, maar dachten niet allemaal dat het de overblijfselen van levende wezens waren. Wellicht de eerste die een verslag van zijn gedachten achterliet, was de Oudgriekse filosoof Xenophanes (ongeveer 570 v. Chr. - 470 v. Chr.).p387 Zijn ideeën werden gerapporteerd door latere schrijvers:
"Schelpen [worden] gevonden in het midden van het land, en op bergen. In de steengroeven van Syracuse zijn de afdrukken van een vis en zeewier gevonden; op Paros de afdruk van een laurierblad in de diepte van een steen, en op Malta de afgeplatte vorm van zeedieren. Deze, zegt hij, werden gevormd toen alles, lang geleden, bedekt was met modder, en de afdruk opdroogde in de modder". Guthrie p387
Deze ideeën werden in de 17e eeuw in Europa herontdekt. Nicolas Steno in Nederland en Robert Hooke bij de Royal Society in Londen schreven en gaven beiden lezingen over fossielen. In de 18e eeuw begon men fossielen te verzamelen, en begon men serieus na te denken over geologie. In de 19e eeuw werd de geologie een moderne wetenschap, en speelden fossielen een rol in de evolutietheorie.
Gerelateerde pagina's
Vragen en antwoorden
V: Wat is een fossiel?
A: Een fossiel is een overblijfsel of spoor van een oud levend wezen dat gemineraliseerd of versteend (letterlijk: in steen veranderd) is. Het kan gaan om botten, schelpen, exoskeletten, stenen afdrukken van dieren of microben, in barnsteen bewaarde voorwerpen, haar, versteend hout, olie, steenkool en DNA-restanten.
V: Hoe worden fossielen gevormd?
A: Fossielen worden gevormd wanneer de lichaamsvorm van een oud levend wezen bewaard is gebleven, maar de oorspronkelijke moleculen waaruit het lichaam bestond, zijn vervangen door anorganisch materiaal zoals calciumcarbonaat (CaCO3) of siliciumdioxide (SiO2).
V: Welk soort organismen wordt het meest als fossiel gevonden?
A: De meest voorkomende fossielen zijn die welke zijn achtergelaten door organismen die hard materiaal produceren, zoals weekdieren (schelpen en slakken) en brachiopoden (lampschalen).
V: Zijn er voorbeelden van zachte organismen die als fossiel zijn gevonden?
A: Ja. Zachte organismen kunnen in bijzondere omstandigheden fossiliseren - bijvoorbeeld de Ediacaran biota.
V: Wat bestuderen mensen die fossielen bekijken?
A: Mensen die fossielen bestuderen worden paleontologen genoemd. Als zij levende dingen in hun ecologische context plaatsen, heet dat paleobiologie.
V: Zijn er beroemde voorbeelden van fossielen?
A: Ja. De bekendste fossielen voor het grote publiek zijn die van reusachtige prehistorische dinosaurussen - hun versteende botten en sporen zijn te zien in vele musea over de hele wereld.
