Jakobsschelp

Belangrijkste kenmerken

1. Hun vermogen om te zwemmen. Enkele soorten hechten zich echter als volwassen dieren met een draadje aan rotsen vast. De meeste soorten liggen op zandige beddingen, en zwemmen weg als ze worden aangeraakt door een zeester of een andere predator.

2. Ze hebben ogen rond de randen van hun mantel. Hun ogen kunnen geen vormen zien, maar zij kunnen veranderende lichtpatronen en bewegingen waarnemen. De ogen van de sint-jakobsschelp die langs de rand van de schelp staan, detecteren bewegende voorwerpen wanneer deze de opeenvolgende ogen passeren.

3. Halfronde geribbelde vorm van de schelp. De kleppen zijn gelijk en passen dicht bij elkaar om een nauwsluitende schelp te maken.

4. Op een bepaald moment in hun leven hebben alle jakobsschelpen een rand van kleine tandjes in de buurt van de inkeping waar bij andere tweekleppigen de byssus naar buiten komt. Dit wordt het ctenolium genoemd. Het belang ervan is dat alleen Sint-Jakobsschelpen het hebben, en het kan worden gezien in fossielen. Paleontologen weten dus wanneer ze een fossiele sint-jakobsschelp hebben.

Anatomisch diagram van een typische tweeslachtige jakobsschelp waarbij de linker (bovenste) klep verwijderd is

Spieren

Jakobsschelpen hebben een centrale adductorspier. Dit is dezelfde als bij echte oesters (familie Ostreidae). De binnenkant van hun schelp heeft een litteken in het midden. Hier is te zien waar deze spier aan de schelp vastzit. De adductorspier van sint-jakobsschelpen is groter en meer ontwikkeld dan de adductorspier van oesters. Dit komt doordat ze zwemmen.

Voedsel en spijsvertering

De meeste jakobsschelpen zijn filter feeders. Ze eten plankton. In het plankton zitten soms jakobsschelpenlarven. Sifons brengen water over een filterende structuur. Het slijm vangt het voedsel op. De trilharen op de structuur brengen het voedsel naar de mond. Dan verteert de sint-jakobsschelp het voedsel in de maag en de spijsverteringsklier. Het afval gaat door de darm en komt er via de anus weer uit.

Levenscyclus

Sommige jakobsschelpen, zoals de Argopecten irradians, leven niet zo lang. Andere kunnen 20 jaar of meer worden. Men kan hun leeftijd schatten aan de hand van de annuli, de concentrische ringen op hun schelp.

De sint-jakobsschelpenfamilie is ongewoon door de verscheidenheid in regelingen voor geslachtelijke voortplanting. Bij sommige soorten heeft een jakobsschelp maar één geslacht. Ze zijn ofwel mannelijk ofwel vrouwelijk. Andere soorten zijn hermafrodiet, zodat één jakobsschelp tegelijkertijd mannelijke en vrouwelijke voortplantingsorganen heeft. Een paar jakobsschelpen zijn mannelijk als ze jong zijn en worden vrouwelijk als ze ouder worden.

Rode kuit is afkomstig van vrouwelijke jakobsschelpen. Witte kuit is afkomstig van de mannetjes. Sint-Jakobsschelpen laten tijdens de paartijd vrijelijk spermatozoa en eicellen los in het water. De bevruchte eicellen zinken naar de bodem. De onvolgroeide sint-jakobsschelp komt na een paar weken uit. De larven drijven in het plankton totdat ze weer naar de bodem gaan om te groeien. Ze kunnen zich vasthechten door middel van byssale draden.

Fossiel record

Er zijn veel Pectinidae-soorten, zowel levende als fossiele. Echte Pectinidae (die met een ctenolium) verschenen voor het eerst in het Boven- of Midden-Trias, meer dan 200 miljoen jaar geleden (mya), en misschien al wel 240 mya.

De Pectinidae-familie telde een groot aantal soorten in het Mesozoïcum, maar zij verdwenen bijna aan het eind van het Krijt. De overlevenden evolueerden snel tijdens het Tertiair. Er zijn bijna 7.000 soorten en ondersoorten voor de fossiele en recente Pectinidae.

Evolutie

De evolutie van zwemmende tweekleppigen is een gevolg van de zogenaamde "Mesozoïsche marienerevolutie". In het Mesozoïcum ontwikkelden roofdieren op de zeebodem verschillende nieuwe vormen die zich voedden met de overvloedig aanwezige schelpdieren (brachiopoden en tweekleppigen). Deze roofdieren zijn er vandaag nog steeds in overvloed: het zijn vooral de zeesterren, de buikpotigen en de krabben.

Elk roofdier heeft z'n eigen methoden. Krabben breken de schelpen met geweld. Sommige buikpotigen maken gaatjes in de schelp en stoppen er een verlammende of ontspannende stof in; anderen werken aan kleine scheurtjes in de rand van de schelp. Zodra ze hun proboscis naar binnen krijgen, eten ze het schelpdier op.

Zeesterren zijn de meest voorkomende roofdieren. De schelpen van brachiopoden en tweekleppigen worden bijeengehouden door sterke spieren. Wat de zeester doet, is ze aan weerszijden vastklemmen met zijn buisvoeten, en er gestaag aan trekken. Met zijn spieren en hydraulisch systeem kan de zeester veel langer trekken dan een tweekleppige spier kan weerstaan. Blijkbaar zijn tien minuten meestal genoeg om de schelp een beetje te openen. Dan schuift de zeester zijn maag in de schelp. De maag kan door een gleuf van slechts 0,1 mm. De zeester lost dan het weekdier op waar het leeft en absorbeert de voedingsstoffen.

Bijgevolg was er een groot voortplantingsvoordeel voor elke prooi die ook maar de geringste verdediging tegen deze roofdieren had. Veel schelpdieren ontwikkelden extra sterke schelpen. Sommige groeven zich in het zand. Sint-Jakobsschelpen moeten een elementaire beweging gehad hebben, die zich snel ontwikkelde onder selectie. Ze werden zeer algemeen in het Mesozoïcum. Er zijn nog enkele andere methoden die door enkele jakobsschelpen worden gebruikt. Chlamys hastata dragen vaak sponzen op hun schelp. Het is een soort mutualisme. De spons maakt het voor zeesterren moeilijk om aan hun buisvoetjes te komen, en camoufleert Chlamys hastata voor roofdieren.

Wanneer jakobsschelpen van het zand af bewegen, staan zij open voor nieuwe roofdieren zoals roggen, die vlak boven de oceaanbodem patrouilleren. Ze kunnen ook worden opgepikt door zeevogels die de schelpen openen door ze op rotsen te laten vallen. Het grootste voordeel is blijkbaar dat ze uit de buurt blijven van zeesterren, die zeer talrijk zijn in de kustwateren en op het continentaal plat.

Oorsprong

Studies hebben aangetoond dat de familie Pectinidae monofyletisch is, en zich ontwikkelt uit één gemeenschappelijke voorouder. De directe voorouders van de Pectinidae waren sint-jakobsschelpachtige tweekleppigen van de familie Entoliidae.

Als voedsel

Wilde visserij en aquacultuur

De grootste wilde visserij op sint-jakobsschelpen (Placopecten magellanicus) vindt plaats voor de kust van het noordoosten van de Verenigde Staten en het oosten van Canada. De rest van de wereldproductie van sint-jakobsschelpen komt voornamelijk uit Japan (wilde, verrijkte en aquacultuur) en China (hoofdzakelijk gekweekte Atlantische sint-jakobsschelpen). In 2005 was China volgens een studie van de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) goed voor 80% van de wereldwijde vangst van sint-jakobsschelpen en pectines.

Koken

Sint-Jakobsschelpen zijn populair in zowel de oosterse als de westerse keuken. Ze hebben twee soorten vlees in één schelp. De adductorspier is wit en vlezig. De kuit, "koraal" genoemd, is rood, oranje of wit en zacht.

In de westerse keuken worden sint-jakobsschelpen vaak in boter gebakken, of gepaneerd en gefrituurd. De byssus (ook wel de baard genoemd) is vaak taai. Het wordt meestal weggegooid of later gebruikt voor bouillon. Soms verkopen markten jakobsschelpen die al in de schelp zijn bereid, met alleen de adductorspier. Buiten de V.S. wordt de sint-jakobsschelp vaak in zijn geheel verkocht, en eet men de adductorspier en de kuit.

In de Japanse keuken kunnen sint-jakobsschelpen in soep worden geserveerd of als sashimi of sushi worden bereid. In een sushibar is hotategai (帆立貝, 海扇) de traditionele sint-jakobsschelp op rijst. Kaibashira (貝柱) kan sint-jakobsschelp zijn, maar het kan ook de adductorspier zijn van eender welk soort schelpdier, zoals mosselen, oesters of kokkels. In de Cantonese Chinese keuken wordt gedroogde sint-jakobsschelp conpoy (乾瑤柱, 乾貝, 干貝) genoemd.

Symboliek

Schelp van Sint Jakobus

De sint-jakobsschelp is het traditionele embleem van Jacobus, zoon van Zebedeüs. Het is populair bij pelgrims die de Jakobsroute volgen naar het heiligdom van de apostel in Santiago de Compostela in Spanje.

Vruchtbaarheidssymbool

In de oudheid hebben jakobsschelpen en andere scharnierschelpen symbool gestaan voor het vrouwelijke principe. Veel schilderijen van Venus, de Romeinse godin van de liefde en de vruchtbaarheid, bevatten een jakobsschelp om haar te identificeren. Dit is duidelijk in Botticelli's klassiek geïnspireerde De geboorte van Venus

Gebruik als ontwerp

In de heraldiek werd het symbool van de Sint-Jakobsschelp ingevoerd als onderscheidingsteken voor mensen die de pelgrimstocht naar Compostela hadden gemaakt. Later werd het een symbool van de bedevaart in het algemeen. Het familiewapen van Winston Churchill bevat sint-jakobsschelpen. Symbolen in de heraldiek hebben echter niet altijd dezelfde betekenis. Soms is geen enkel familielid op bedevaart geweest, maar staan er toch sint-jakobsschelpen in het wapen.

Meer dan 45 gemeenten in Frankrijk hebben een of meer jakobsschelpen op hun wapenschild.

De Amerikaanse staat New York heeft sinds 1988 de Atlantische sint-jakobsschelp als staatsschelp. In het ontwerp betekent geschulpte randen of ribbels een golvend patroon dat doet denken aan de rand van de schelp van een sint-jakobsschelp. De Shell aardoliemaatschappij heeft al sinds 1904 een logo met een sint-jakobsschelp erop.

Een pelgrim met een jakobsschelp


Aphrodite in een zeeschelp, nu in het Louvre


Een jakobsschelp als heraldisch wapen op een Duits wapenschild