Paleolithicum | periode van de prehistorie waarin de mens stenen werktuigen maakte

Culturen

Oldowan

Hominiden begonnen rond 2,6 miljoen jaar geleden Oldowan-gereedschappen te maken. Zij bleven deze werktuigen maken tot ongeveer 1,7 miljoen jaar geleden. Daarna begonnen hominiden geavanceerdere werktuigen te maken, die archeologen Acheulean noemen.

Oldowan werktuigen zijn genoemd naar Olduvai Gorge in Tanzania, waar Oldowan werktuigen voor het eerst werden gevonden. De archeoloog Louis Leakey deed deze ontdekking in de jaren 1930. Lange tijd daarna dachten archeologen dat de Oldowan het vroegste gereedschap was dat ooit was gemaakt. Nu weten ze dat hominiden al veel eerder in de geschiedenis stenen werktuigen maakten - ongeveer 3,3 miljoen jaar geleden. Dit was voordat het geslacht Homo was geëvolueerd.

Archeologen weten niet zeker welke soorten daadwerkelijk Oldowan-gereedschap hebben gemaakt en gebruikt. Het gebruik van deze werktuigen bereikte zijn hoogtepunt bij vroege soorten Homo, zoals H. habilis en H. ergaster. Archeologen denken dat de vroege Homo erectus de Oldowan-technologie erfde en deze vervolgens verfijnde tot de Acheulean-industrie vanaf ongeveer 1,7 miljoen jaar geleden. Oldowan werktuigen worden soms kiezelwerktuigen genoemd, omdat de voor hun productie gekozen vormstukken al in kiezelvorm op het eindproduct lijken. Ze worden soms onderverdeeld in typen, zoals hakkers, schrapers en stampers, op basis van hun belangrijkste toepassingen.

Acheuleen

Ongeveer 1,7 miljoen jaar geleden begon Homo habilis ovale en peervormige handbijlen te maken. Archeologen noemen deze werktuigen Acheulean. Ze waren geavanceerder dan Oldowan-gereedschap en konden voor meer doeleinden worden gebruikt. De vroege mens maakte deze werktuigen in Afrika, West-Azië en Europa tijdens het Neder-Paleolithicum. Ze worden meestal gevonden bij resten van Homo erectus.

Acheuleïsche werktuigen waren de dominante technologie voor het grootste deel van de menselijke geschiedenis. Meer dan een miljoen jaar geleden verlieten de gebruikers van Acheuleïsche werktuigen Afrika om Eurazië te koloniseren.^[4] Hoewel het zich in Afrika ontwikkelde, is de Acheuleense industrie genoemd naar de typeplaats Saint-Acheul, waar archeologen in de 19e eeuw voor het eerst Acheuleense werktuigen vonden. Dit gebied is nu een voorstad van Amiens in Noord-Frankrijk.

John Frere was de eerste die schriftelijk suggereerde dat hominiden in "een zeer oude periode" Acheuleïsche werktuigen begonnen te maken. In 1797 stuurde Frere vanuit Hoxne in Suffolk twee voorbeelden van Acheuleaans gereedschap naar de Royal Academy in Londen. Hij had ze gevonden in prehistorische meerafzettingen, samen met botten van uitgestorven dieren. Hij concludeerde dat ze waren gemaakt door mensen "die geen metalen gebruikten" en zei dat ze behoorden tot een "zeer oude periode, zelfs voorbij de huidige wereld". Andere archeologen hadden echter nog steeds een pre-Darwinistische kijk op de menselijke evolutie en negeerden Frere's ideeën.

Datering van de Acheuleeër

Op basis van radiometrische datering (vaak kalium-argon datering) begonnen hominiden rond 1,65 miljoen jaar geleden Acheuleïsche technieken te gebruiken,^[5] en bleven zij deze gereedschappen gebruiken tot ongeveer 100.000 jaar geleden.^[6] Archeologen vonden de oudst bekende Acheuleïsche werktuigen in de West-Turkana regio van Kenia^[7] . Deze werktuigen zijn 1,65 miljoen jaar oud. Sommige archeologen denken dat hominiden eerder, rond 1,8 miljoen jaar geleden, Acheuleïsche technieken begonnen te gebruiken.^[8]

In afzonderlijke regio's kunnen wetenschappers met radiometrische datering de leeftijd van een werktuig veel nauwkeuriger bepalen. Acheuleïsche methoden bereikten Europa bijvoorbeeld pas ongeveer 400.000 jaar geleden. In kleinere studiegebieden kunnen wetenschappers de leeftijd van een werktuig nog nauwkeuriger bepalen. Numerieke data kunnen echter misleidend zijn. Het is gebruikelijk om voorbeelden van deze vroege menselijke werktuigindustrie te associëren met een of meer glaciale of interglaciale perioden, of met een bepaalde soort vroege mens. De vroegste gebruiker van Acheuleïsche werktuigen was de Homo ergaster, die ongeveer 1,8 miljoen jaar geleden voor het eerst opdook. Sommige onderzoekers noemen deze hominiden liever vroege Homo erectus.^[9] Latere vormen van vroege mensen gebruikten ook Acheuleïsche technieken. Deze worden hieronder beschreven.

Er is een aanzienlijke tijdsoverlapping in de vroege prehistorische steenbewerkingsindustrieën. In sommige regio's waren Acheuleïsche werktuiggebruikende groepen gelijktijdig met andere, minder geavanceerde industrieën zoals het Clactonian.^[10] Later komen Acheuleïsche werktuigen voor in dezelfde periode als de meer geavanceerde Mousteriaanse. Het Acheulean was geen duidelijk afgebakende periode, maar een techniek voor het maken van gereedschap die vooral in de vroege prehistorie goed gedijde. Het was een basismethode voor het maken van stenen werktuigen die in een groot deel van de Oude Wereld werd toegepast.

Clactonian

In Europa begon de vroege mens vuurstenen werktuigen te maken in het begin van de interglaciale periode, ongeveer 400.000 jaar geleden. Archeologen noemen deze werktuigen Clactonian. De Homo erectus maakte deze werktuigen; de moderne mens niet. Vroege, ruwe vuurstenen werktuigen uit andere gebieden, gemaakt volgens vergelijkbare methoden, worden ofwel Clactonian werktuigen of core & flake technologie genoemd.

Dit gereedschap is genoemd naar Clacton-on-Sea in het Engelse graafschap Essex. Daar vonden archeologen in 1911 Clactoniaanse artefacten samen met de resten van een reusachtige olifant en een nijlpaard. Deze artefacten omvatten onder meer vuurstenen hakgereedschap, vuurstenen schilfers en de punt van een bewerkte houten schacht. Archeologen hebben andere Clactoniaanse werktuigen gevonden op vindplaatsen in Swanscombe, Kent, en Barnham in Suffolk. Uit bewijsmateriaal blijkt dat de vroege mens dit type gereedschap in heel Noord-Europa maakte.

Om Clactonisch gereedschap te maken, sloegen de vroege mensen dikke, onregelmatige schilfers uit een kern van vuursteen. Zij gebruikten de vuurstenen kern als hakmes en gebruikten de schilfers als ruwe messen of schrapers. Archeologen hebben Clactoniaanse werktuigen gevonden die gekerfd waren, wat betekent dat ze aan een handvat of schacht waren bevestigd.

De Clactonian en Acheulean industrieën kunnen tegelijkertijd hebben bestaan. In 2004 hebben archeologen echter een afgeslachte pleistocene olifant opgegraven in de buurt van Dartford, Kent. Zij vonden veel vuurstenen werktuigen uit het Clactoceen, maar geen handbijlen. Aangezien handbijlen nuttiger zouden zijn geweest dan hakmessen om een olifantenkarkas in stukken te hakken, is dit het bewijs dat het Clactonian een aparte industrie was. Vuursteen van voldoende kwaliteit was beschikbaar in het gebied, dus denken de archeologen dat de mensen die de olifant in stukken hakten niet wisten hoe ze handbijlen moesten maken.

Mousteriaans

Het Mousteriaan is een industrie van stenen werktuigen die in verband worden gebracht met de Neanderthaler mens (Homo neanderthalensis). De vroege mens begon deze werktuigen ongeveer 300.000 jaar geleden te maken, en bleef ze maken tot ongeveer 30.000 jaar geleden. Er zijn wel dertig soorten Mousteriaanse werktuigen, tegenover ongeveer zes in de Acheuleïsche stijl.

Het Mousteriaan is genoemd naar de typeplaats Le Moustier, een schuilplaats in de Dordogne in Frankrijk. Archeologen hebben overal in het niet-geglaceerde Europa, het Nabije Oosten en Noord-Afrika vergelijkbaar vuursteenwerk gevonden. Mousteriaanse handbijlen hadden meestal lange klingen en punten. Over het geheel genomen zijn deze werktuigen perfecter afgewerkt dan welke eerdere stijl van werktuigbouw dan ook.

Om Mousteriaanse werktuigen te maken, gebruikten de vroege mensen de Levallois techniek. Dit is een geprepareerde kerntechniek: de gereedschapsmaker bewerkt de kern van de steen, zodat hij een lange, fijne kling kan afslaan. Voor dit soort werk moesten de vroege mensen een "zachte" hamer gebruiken, gemaakt van iets als hertengewei, en geen stenen hamer. Neanderthalers hadden grotere hersenen dan mensen; dit kan hen hebben geholpen bij de ontwikkeling van de Mousteriaanse technologie.

Alle culturen van de moderne mens, Homo sapiens, gebruikten de Mousteriaanse stijl. Het is kenmerkend voor onze soort om veel meer werktuigen te produceren, allemaal gespecialiseerd voor bepaalde taken. Er zijn minstens 100 soorten gereedschap in het Boven-Paleolithicum, tegen maximaal 30 in het Mousteriaan.

 
Mousteriaans werktuig uit Frankrijk  


Een Acheuleïsche handbijl uit Zamora  


Een enorme Clactonische kern van kwartsiet. Er werden vrij kleine schilfers vanaf geslagen.  


Een Oldowan kiezelwerktuig, het meest elementaire stenen gereedschap van de mens.  

Chronologie van het Paleolithicum en volgende perioden

Het paleolithicum wordt soms onderverdeeld in drie (elkaar enigszins overlappende) perioden die de technologische en culturele vooruitgang in verschillende menselijke gemeenschappen markeren:

• Paleolithicum
• Onderste paleolithicum (ca. 2,6 of 2,5 miljoen jaar geleden-100.000 jaar geleden)
• Middenpaleolithicum (ca. 300.000-30.000 jaar geleden)
• Boven-Paleolithicum (c45.000 of 40.000-10.000 jaar geleden).

Na het paleolithicum volgden het mesolithicum en het neolithicum. Het neolithicum eindigde rond 1900 voor Christus. Toen eindigde de steentijd en begon de bronstijd. Later, toen de Bronstijd eindigde, begon de IJzertijd.

Overzicht van de belangrijkste kenmerken van deze periodes

Leeftijd	Periode	Gereedschap	Economie	Woningen	Maatschappij	Religie
Stenen tijdperk	Paleolithicum	Geslepen vuurstenen of stenen gereedschap: handbijlen, schrapers, houten speren	Jagen en verzamelen	Grotten, hutten of eenvoudige schuilplaatsen, meestal bij rivieren en meren; de vroege mens leefde mobiel.	Stammen van plantenverzamelaars en jagers (25-100 mensen)	In het Boven-Paleolithicum begon de vroege mens begrafenisrituelen toe te passen en voorouders te vereren, waaruit blijkt dat hij in het hiernamaals geloofde. Priesters en heiligdomsdienaren verschijnen in de prehistorie.
	Mesolithicum (bekend als het Epipalaeolithicum in gebieden waar mensen niet overschakelden van jagen en verzamelen naar landbouw)	Fijn klein gereedschap: pijl en boog, harpoenen, viskorf, boten			Stammen en Bands
	Neolithische	Gespecialiseerd gereedschap: beitel, schoffel, ploeg, oogsthaak, graanschuiver, gerst, weefgetouw, aardewerk en wapens.	Landbouw; jagen en verzamelen; visserij; domesticatie	De eerste mensen vestigden zich in boerderijen tijdens het neolithicum en de bronstijd; steden ontstonden tijdens de bronstijd.	Stammen en chiefdoms in sommige samenlevingen aan het eind van het Neolithicum; staten en beschavingen in de Bronstijd.
Bronstijd		Schrijven; koperen en bronzen gereedschap; pottenbakkersschijf	Landbouw; veeteelt; ambachten; handel
IJzertijd		IJzeren gereedschap

Venusbeeldjes

Venusbeeldjes behoren wellicht tot de eerste kunstwerken die ooit zijn gemaakt. Dit zijn zeer kleine beeldjes van vrouwen, meestal zwanger met zichtbare borsten. Archeologen hebben ze gevonden in gebieden in West-Europa, die zich uitstrekken tot in Siberië.

De meeste Venusbeeldjes die archeologen hebben gevonden zijn tussen de 20.000 en 30.000 jaar oud. Zij hebben echter twee beeldjes gevonden die veel ouder zijn. De Venus van Tan-Tan, gevonden in Marokko, is 300.000 tot 500.000 jaar oud. De Venus van Berekhat Ram, gevonden op de Golanhoogte, is tussen de 200.000 en 300.000 jaar oud. Dit zijn wellicht de vroegste dingen die de menselijke vorm tonen.

De vroege mensen gebruikten verschillende soorten steen, beenderen en ivoor om deze beeldjes te maken. Zij maakten ook Venusbeeldjes van klei, die zij vervolgens verharden door ze in een vuur te verhitten. Dit is een van de vroegst bekende toepassingen van keramiek.

Archeologen weten niet wat deze beeldjes betekenden voor de mensen die ze maakten. Er zijn twee basistheorieën:

• Ze kunnen voorstellingen zijn van de menselijke vruchtbaarheid, of ze kunnen zijn gemaakt om de vruchtbaarheid te bevorderen.
• Zij kunnen (vruchtbaarheids)godinnen voorstellen.

Wetenschappers weten dat deze beeldjes geen verband hielden met de vruchtbaarheid van de velden, omdat de landbouw nog niet was ontdekt toen de beeldjes werden gemaakt.

De twee oudere Venusbeeldjes zijn mogelijk grotendeels door natuurlijke processen gevormd. De Venus van Tan-Tan was bedekt met een substantie die een soort verf kan zijn geweest. De substantie bevatte sporen van ijzer en mangaan. Het beeldje van Berekhat Ram heeft sporen van gereedschap. Volgens een onderzoek uit 1997 kan de natuur alleen deze sporen niet hebben achtergelaten.

Grotschilderingen

In ongeveer 350 grotten in Europa zijn grotschilderingen gevonden. Vele zijn gemaakt in het paleolothische tijdperk, tussen ongeveer 15.000 en 30.000 jaar geleden. Enkele van de beroemdste bevinden zich in de grot van Altamira in Spanje en de grot van Lascaux in Frankrijk.^p545 Meestal tonen grotschilderingen dieren, zoals oerossen, bizons of paarden.

Niemand weet waarom deze schilderingen werden gemaakt. Archeologen weten echter dat mensen grotschilderingen niet alleen maakten om hun woonruimtes te versieren. Meestal zijn er geen tekenen dat er ooit mensen hebben gewoond in de grotten waar mensen schilderden.

De oudste bekende grotschilderingen bevinden zich in de Chauvet-grot in Frankrijk. Er zijn twee groepen schilderingen in deze grot. De eerste groep werd 33.000 tot 30.000 jaar geleden geschilderd. De tweede groep werd 26.000 tot 27.000 jaar geleden gemaakt.^p546 Wij weten dit omdat wetenschappers radiokoolstofdateringen hebben gedaan van "zwart van tekeningen, van toortssporen en van de vloeren". In 1999 hadden wetenschappers 31 monsters uit de grot gedateerd. De oudste waren van 33.390-32.410 jaar geleden.

Volgens sommige archeologen is deze tijdlijn onjuist. Christian Züchner bestudeerde de stijl van de Chauvet-schilderingen en vergeleek die met schilderingen in andere grotten. Hij dacht dat één groep schilderingen tussen 28.000 en 23.000 jaar geleden werd gemaakt. Hij zei dat de andere groep tussen 18.000 en 10.000 jaar oud was. Pettitt en Bahn denken ook dat de Chauvet schilderstijlen niet overeenkomen met de data die door middel van koolstofdatering zijn vastgesteld.

Mensen uit het paleolithicum konden goed tekenen. Ze wisten van perspectief, en ze kenden verschillende manieren om te tekenen. Ze konden het gedrag observeren van de dieren die ze schilderden. Sommige schilderijen laten zien hoe de dieren zich gedroegen. De schilderijen kunnen belangrijk zijn geweest voor rituelen.

 
Een paard, uit de grot van Lascaux in Frankrijk, ongeveer 16.000 jaar oud  


De Venus van Willendorf is een bekend beeldje. Het werd ongeveer 25.000 jaar geleden gemaakt  

Dieet en voeding

In het algemeen

Paleolithische jager-verzamelaars aten bladgroenten, fruit, noten, insecten, vlees, schelpdieren en andere soorten vis. Omdat er weinig direct bewijsmateriaal is, is het vrijwel onmogelijk vast te stellen hoeveel van hun dieet uit plantaardig voedsel bestond en hoeveel uit vlees. Zelfs het idee dat de meeste mensen uit een bepaalde periode hetzelfde dieet hadden, is problematisch. Het Paleolithicum was een lange periode. In die periode was er veel technologische vooruitgang, waarvan vele gevolgen hadden voor de voedingsstructuur van de mens. Bijvoorbeeld, tot het Midden-Paleolithicum had de mens waarschijnlijk geen controle over vuur, of het gereedschap dat nodig was om uitgebreid te vissen. Anderzijds zijn archeologen het er algemeen over eens dat beide technologieën tegen het einde van het Paleolithicum algemeen beschikbaar waren voor de mens. (Hierdoor konden de mensen in sommige delen van de planeet sterk afhankelijk worden van de visvangst en de jacht).

Bovendien verspreidden menselijke populaties zich in het Paleolithicum over een groot geografisch gebied. Archeologen denken dat tijdens het Neder-Paleolithicum de voorouders van de moderne mens alleen in Afrika ten oosten van de Grote Riftvallei leefden. Tijdens het Midden- en Boven-Paleolithicum breidden de mensen hun woongebied sterk uit en bereikten zij ecosystemen zo divers als Nieuw-Guinea en Alaska. Zij moesten hun dieet aanpassen aan de lokale hulpbronnen die beschikbaar waren.

Antropologen verschillen van mening over de verhouding tussen plantaardig en dierlijk voedsel dat werd geconsumeerd. Net als bij de nog bestaande jagers en verzamelaars waren er veel verschillende "diëten" - in verschillende groepen - van groenten en fruit. De relatieve verhouding tussen plantaardig en dierlijk voedsel in de diëten van de Paleolithische mens varieerde vaak per regio; in koudere streken was meer vlees nodig. Deze gebieden werden niet bevolkt door anatomisch moderne mensen tot 30.000-50.000 BP. Men is het er algemeen over eens dat veel moderne jacht- en visgereedschappen, zoals vishaken, netten, bogen en vergif, pas in het Boven-Paleolithicum en mogelijk zelfs in het Neolithicum werden geïntroduceerd. Het enige jachtgereedschap waarover de mens gedurende een aanzienlijk deel van het Paleolithicum beschikte, waren handsperen en harpoenen. Er zijn bewijzen dat Paleolithische mensen al vanaf 100.000 jaar voor Christus zeehonden en elanden hebben gedood en gegeten. Aan de andere kant zijn buffelbotten die in Afrikaanse grotten uit dezelfde periode zijn gevonden, meestal van zeer jonge of zeer oude individuen, en er is geen bewijs dat varkens, olifanten of neushoorns destijds door mensen werden bejaagd.

Ontwikkelingen

Een andere opvatting is dat de mens tot het Boven-Paleolithicum frugivoren (fruiteters) waren die hun maaltijden aanvulden met aas, eieren en kleine prooien zoals jonge vogels en mosselen. Slechts in zeldzame gevallen slaagden zij erin groot wild zoals antilopen te doden en te verorberen. Deze visie wordt ondersteund door studies van hogere apen, met name chimpansees. Chimpansees staan genetisch het dichtst bij de mens. Zij delen meer dan 96% van hun DNA-code met de mens, en hun spijsverteringskanaal is functioneel zeer vergelijkbaar. Chimpansees zijn voornamelijk soberheidseters, maar ze kunnen en zouden dierlijk vlees eten en verteren, als ze de kans kregen. In het algemeen is hun eigenlijke dieet in het wild ongeveer 95% plantaardig, met de resterende 5% gevuld met insecten, eieren en babydieren. In sommige ecosystemen zijn chimpansees echter roofzuchtig en vormen zij groepen om op apen te jagen. Sommige vergelijkende studies van het spijsverteringskanaal van mensen en hogere primaten suggereren dat de mens geëvolueerd is om grotere hoeveelheden calorieën te halen uit bronnen zoals dierlijk voedsel, waardoor de omvang van het maag-darmkanaal in verhouding tot de lichaamsmassa is afgenomen en de hersenmassa is toegenomen.

Paleolithische volkeren leden minder onder hongersnood en ondervoeding dan de neolithische landbouwstammen die hen volgden. Dit kwam deels doordat de Paleolithische jager-verzamelaars toegang hadden tot een grotere verscheidenheid aan natuurlijk voedsel, waardoor zij een voedzamer dieet kregen en minder risico liepen op hongersnood. Veel van de hongersnoden die de neolithische (en sommige moderne) boeren doormaakten, werden veroorzaakt of versterkt door hun afhankelijkheid van een klein aantal gewassen. Men denkt dat wild voedsel een aanzienlijk ander voedingsprofiel kan hebben dan gecultiveerd voedsel. De grotere hoeveelheid vlees verkregen door de jacht op groot wild in paleolithische diëten dan in neolithische diëten kan er ook voor hebben gezorgd dat de jager-verzamelaars van het paleolithicum een voedzamer dieet kregen dan de neolithische landbouwers. Er is beweerd dat de overgang van jagen en verzamelen naar landbouw resulteerde in een toenemende focus op een beperkte verscheidenheid aan voedingsmiddelen, waarbij vlees waarschijnlijk een ondergeschikte rol speelde ten opzichte van planten. Het is ook onwaarschijnlijk dat Paleolithische jager-verzamelaars werden getroffen door moderne welvaartsziekten zoals diabetes type 2, coronaire hartziekten en cerebrovasculaire aandoeningen, omdat zij voornamelijk mager vlees en planten aten en vaak intensief aan lichaamsbeweging deden, en omdat de gemiddelde levensduur korter was dan de leeftijd waarop deze aandoeningen vaak optreden.

Grootzadige peulvruchten maakten al lang voor de neolithische landbouwrevolutie deel uit van het menselijke dieet, zoals blijkt uit archeobotanische vondsten uit de Mousterische lagen van de Kebara-grot in Israël. Er zijn aanwijzingen dat paleolithische samenlevingen al minstens 30.000 jaar geleden wilde granen verzamelden om te eten. Zaden, zoals granen en bonen, werden echter zelden gegeten en nooit in grote hoeveelheden op dagelijkse basis. Recent archeologisch bewijs wijst er ook op dat het maken van wijn zijn oorsprong kan hebben in het Paleolithicum, toen de vroege mensen het sap van natuurlijk gegiste wilde druiven dronken uit zakken van dierenhuiden. Paleolithische mensen consumeerden dierlijk orgaanvlees, waaronder levers, nieren en hersenen. Boven-Paleolithische culturen blijken een aanzienlijke kennis te hebben gehad van planten en kruiden en kunnen, zij het zeer zelden, rudimentaire vormen van tuinbouw hebben bedreven. Met name bananen en knollen werden mogelijk al vanaf 25.000 BP in Zuidoost-Azië verbouwd. Laat-Paleolithische samenlevingen blijken ook af en toe aan veeteelt en veeteelt te hebben gedaan, waarschijnlijk om dieetredenen. Zo hielden sommige Europese laat-paleolithische culturen al vanaf 14.000 BP rendieren, vermoedelijk voor hun vlees of melk. Mensen consumeerden tijdens het Paleolithicum waarschijnlijk ook hallucinogene planten. De Australische Aboriginals eten al naar schatting 60.000 jaar, sinds het Midden-Paleolithicum, een verscheidenheid aan inheems dierlijk en plantaardig voedsel, bushfood genoemd.

Mensen tijdens het Midden-Paleolithicum, zoals de Neanderthalers en de Midden-Paleolithische Homo sapiens in Afrika, begonnen schelpdieren te vangen als voedsel, zoals blijkt uit het koken van schelpdieren in Neanderthaler vindplaatsen in Italië ongeveer 110.000 jaar geleden en Midden-Paleolithische Homo sapiens vindplaatsen in Pinnacle Point, in Afrika rond 164.000 BP. Hoewel vissen pas tijdens het Boven-Paleolithicum gemeengoed werd, maakte vis al lang voor het begin van het Boven-Paleolithicum deel uit van het menselijke dieet en werd het zeker al sinds het Midden-Paleolithicum door de mens geconsumeerd. De Homo sapiens uit het Midden-Paleolithicum in het gebied dat nu door de Democratische Republiek Congo wordt bezet, jaagde bijvoorbeeld al 90.000 jaar geleden op grote 1,8 m lange meervallen met speciale vispunten met weerhaken. Door de uitvinding van de visserij konden sommige samenlevingen uit het Boven-Paleolithicum en latere jager-verzamelaars sedentair of semi-nomadisch worden, waardoor hun sociale structuren veranderden. Voorbeelden hiervan zijn de Lepenski Vir en sommige hedendaagse jager-verzamelaars zoals de Tlingit. In sommige gevallen (in ieder geval de Tlingit) ontwikkelden zij sociale gelaagdheid, slavernij en complexe sociale structuren zoals leeuwenbestanden.

Antropologen zoals Tim White suggereren dat kannibalisme gebruikelijk was in menselijke samenlevingen vóór het begin van het Boven-Paleolithicum, op basis van de grote hoeveelheid "afgeslachte menselijke" botten die zijn gevonden in Neanderthalers en andere vindplaatsen uit het Onder- en Midden-Paleolithicum. Kannibalisme in het Onder- en Midden-Paleolithicum kan hebben plaatsgevonden vanwege voedseltekorten. Het kan echter ook om religieuze redenen zijn gebeurd, en samenvallen met de ontwikkeling van religieuze praktijken waarvan men denkt dat die plaatsvonden tijdens het Boven-Paleolithicum. Toch blijft het mogelijk dat paleolithische samenlevingen nooit aan kannibalisme hebben gedaan, en dat de schade aan gevonden menselijke botten ofwel het gevolg was van rituele postmortale botreiniging ofwel van predatie door carnivoren zoals sabeltandkatten, leeuwen en hyena's.

 
Grote wilde dieren zoals herten waren een belangrijke bron van eiwitten in de diëten van het Midden- en Boven-Paleolithicum.  


Mogelijk hebben mensen tijdens het Paleolithicum voor het eerst druiven gefermenteerd in zakken van dierenhuid om wijn te maken.  

Gerelateerde pagina's

• Stenen gereedschap
• Handbijl

 

Andere bronnen

Vind meer over Paleolithicum bij Wikipedia's zusterprojecten
	Definities uit Wiktionary
	Media van Commons
	Nieuwsberichten van Wikinews
	Citaten van Wikiquote
	Bronteksten van Wikisource
	Tekstboeken van Wikibooks
	Leermiddelen van Wikiversity

• Christopher Boehm 1999. "Hiërarchie in het bos: de evolutie van egalitair gedrag" blz. 198 Harvard University Press.
• Leften Stavros Stavrianos 1991. A global history from prehistory to the present. New Jersey, VS: Prentice Hall. ISBN 0-13-357005-3
• Bahn, Paul 1996. De atlas van de wereldarcheologie. The Brown Reference Group PLC.